Thành lập năm 1891 với tên Viện Pasteur Sài Gòn, là cơ sở nghiên cứu - xét nghiệm dịch tễ lâu đời nhất Đông Dương. Khi mới xây dựng, nơi này cũng là chi nhánh đầu tiên ngoài nước Pháp của Viện Pasteur Paris.

Người thành lập, tổ chức và điều hành viện đầu tiên là bác sĩ Albert Calmette, một trong những học trò của bác sĩ Louis Pasteur. Ban đầu, viện đặt cơ sở tại Bệnh viện Grall (nay là Bệnh viện Nhi đồng 2), về sau được xây dựng cơ sở mới tại vị trí hiện nay vào năm 1905.

Viện nằm trên vùng đất cao và đông dân cư ở khu vực đường Pellerin (nay là Pasteur). Công trình diện tích khoảng 24.000 m2 giới hạn bởi bốn con đường, ngày nay là các đường Pasteur - Trần Quốc Toản - Nam Kỳ Khởi Nghĩa - Võ Thị Sáu. Năm 1976 Viện đổi tên thành Viện Dịch tễ học và năm 1979 trở thành Viện Pasteur TP HCM.

Cổng chính vẫn giữ căn bản nét kiến trúc so với ảnh chụp năm 1940. Cánh cửa với các hoa văn sắt cùng dòng chữ Pasteur và logo của viện được bảo tồn nguyên vẹn.

Viện được thiết kế theo các mẫu nhà bệnh viện Pháp thời bấy giờ, với những dãy nhà hình chữ U, tường gạch, mái dốc và ngói đỏ. Khuôn viên ở giữa diện tích 5.000 m2, trồng nhiều cây xanh nên không gian thoáng đãng.

Mỗi dãy nhà diện tích khoảng 1.800 m2 được xây một hầm, một trệt, một lầu. Nhà xây bằng gạch, xi măng, tường dày nhằm đảm bảo vững chắc đồng thời có tác dụng chống nóng.

Khác với các công trình một trệt, một lầu mà người Pháp thường xây, Viện Pasteur có thêm một tầng hầm nhưng không nằm dưới lòng đất hoàn toàn mà nửa dưới đất nửa ở trên, gọi là "bán hầm".

Tầng bán hầm được xây bằng đá chẻ kiên cố. Nhờ phần nổi trên mặt đất nên tầng này vẫn có cửa sổ song sắt nhằm lấy ánh sáng, giúp thông thoáng không khí. Tầng hầm hiện vẫn được dùng làm nơi làm việc cho nhân viên, đặt một số trang thiết bị, máy móc nghiên cứu của viện.

Cửa vòm mặt trước ngôi nhà theo kiểu Roman với họa tiết trang trí đơn giản và ít phù điêu. Phía trên các cửa trang trí bằng gạch Marseille, dáng hình vòm màu đỏ tươi. Cách trang trí này giúp ngôi nhà không bị đơn điệu bởi một màu vàng của sơn tường, tạo điểm nhấn cho cửa sổ mái vòm.

Mỗi tòa nhà đều có hai lối lên đối xứng với 10 bậc thang dẫn vào hành lang và các phòng chức năng. Hai bên lối lên có lan can liền tường thấp, tạo sự chắc chắn và hài hòa với tổng thể kiến trúc.

Hành lang rộng, lát gạch bông từ thời Pháp với nhiều cửa sổ lá sách bằng gỗ. Hệ thống cửa sổ ngoài che mưa nắng mà vẫn đảm bảo thông gió, vừa trang trí cho ngôi nhà hợp với cảnh quan và khí hậu nhiệt đới nóng ẩm.

Cầu thang được thiết kế theo phong cách nghệ thuật Baroque, đặc trưng bởi các đường cong và xoắn nhằm nâng cao cảm giác linh động và mề mại. Trải qua thời gian dài tồn tại, cầu thang vẫn giữ vẻ đẹp nguyên sơ và chắc chắn.

Khuôn viên bên ngoài nhiều cây xanh tạo thành những tiểu cảnh, thảm cỏ xanh mát. Khoảnh sân đối diện sảnh chính đặt tượng Albert Calmette (1863-1933) - người đã lên ý tưởng xây dựng Viện Pasteur Sài Gòn.

Ở góc phía sau là tượng nhà khoa học Louis Pasteur (1822-1895), nổi tiếng với phát minh phương pháp tiệt trùng (pasteurization), chứng minh vi sinh vật gây bệnh và phát triển vaccine phòng bệnh dại, than, tả. Ông là người đặt nền móng cho ngành vi sinh và miễn dịch học hiện đại.

Trong khuôn viên viện Pasteur vẫn còn những ngôi mộ cổ, một số đã được khai quật. Theo các chuyên gia, chữ trên bia, câu đối, kiến trúc cùng chất liệu xây dựng cho thấy đây là mộ táng đặc thù theo tục lệ triều đình, chỉ dành cho tầng lớp vua quan phong kiến.

Năm 2006, nhóm chuyên gia của Trường ĐH Khoa học Xã hội và Nhân văn TP HCM đã khai quật ngôi mộ có tuổi đời khoảng 200 năm. Bia mộ còn nguyên nét chữ, ghi nhận người yên nghỉ tại đây là một phu nhân họ Võ, vợ cả của quan Tham tri bộ Hộ họ Lê. Bà từng được phong tặng danh hiệu Thục nhân, là người có công đức, có đức hạnh.

Một phòng thí nghiệm ở Viện Pasteur trong ảnh chụp năm 1926. Ảnh sau là phòng xét nghiệm sinh hóa miễn dịch, được trang bị nhiều máy móc tự động, với công suất có thể lên đến hàng nghìn mẫu mỗi ngày.

Viện có chức năng nghiên cứu khoa học, chỉ đạo chuyên môn tuyến trước, phòng chống dịch, đào tạo cán bộ chuyên ngành về vi sinh y học, miễn dịch, dịch tễ học, đề xuất với Bộ Y tế các biện pháp phòng chống dịch bệnh phù hợp với điều kiện phát triển kinh tế xã hội ở khu vực miền Nam.

Toàn cảnh Viện Pasteur TP HCM từ trên cao.

Năm 2015, công trình đã được UBND TP HCM công nhận là di tích kiến trúc nghệ thuật cần được bảo tồn. Theo quyết định, ba dãy nhà hình chữ U và khuôn viên trước sân, nơi đặt tượng bán thân của Louis Pasteur và Albert Calmette, tổng diện tích 8.590 m2 được khoanh vùng bảo tồn di tích.

Những công trình sau này như nhà xe nhân viên, nhà hội giảng, khoa kiểm soát bệnh truyền nhiễm, khoa sản xuất, phòng khám, xét nghiệm, khoa côn trùng, tư vấn HIV... được xây với kiến trúc và màu sơn có phần giống với Viện Pasteur có trước, tạo sự hài hòa.

Quỳnh Trần - Lê Phương