BS.CKI Nguyễn Tiến Đạo, Quản lý Y khoa, Hệ thống Tiêm chủng VNVC cho biết biến đổi khí hậu mở rộng phạm vi sinh sản của muỗi, đô thị hóa nhanh tạo môi trường thuận lợi cho muỗi phát triển, giao thương, du lịch quốc tế gia tăng khiến mầm bệnh dễ lan rộng, với năm bệnh chính gồm:

Bệnh Chikungunya

Chikungunya là bệnh truyền nhiễm do virus Chikungunya gây ra, lây truyền qua muỗi Aedes (muỗi vằn). Hồi tháng 7, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cảnh báo khẩn cấp về sự bùng phát của virus Chikungunya tại 119 quốc gia, mới nhất tại TP Phật Sơn, tỉnh Quảng Đông, Trung Quốc với hơn 7.000 ca nhiễm.

Người nhiễm virus Chikungunya có các triệu chứng: sốt cao đột ngột, đau đầu, đau khớp dữ dội, mệt mỏi, phát ban sau 3-7 ngày kể từ khi bị muỗi đốt. Virus có thể lan rộng trong máu, tấn công các cơ quan nội tạng, gây viêm cơ tim, suy tim cấp; tổn thương gan cấp, suy gan, hội chứng Guillain-Barré gây yếu cơ, liệt tay chân... Ở trẻ sơ sinh, phụ nữ mang thai hoặc người có cơ địa dị ứng, Chikungunya có thể tiến triển nhanh, gây mất nước, rối loạn điện giải, sốc nặng nếu không được điều trị kịp thời.

Muỗi vằn là trung gian truyền nhiều bệnh nguy hiểm như Chikungunya, sốt xuất huyết, sốt vàng da. Ảnh: Vecteezy

Sốt xuất huyết

Sốt xuất huyết do virus Dengue gây ra, trung gian truyền bệnh là muỗi vằn Aedes. WHO ước tính, mỗi năm có từ 50-100 triệu ca sốt xuất huyết tại hơn 100 quốc gia, khiến gần một nửa dân số thế giới có nguy cơ mắc bệnh.

Năm 2023, sốt xuất huyết đạt mức kỷ lục, lan rộng tại hơn 80 quốc gia với hơn 6,5 triệu ca mắc và trên 7.300 ca tử vong, với khoảng 70% ca bệnh ghi nhận ở châu Á. Còn tại Việt Nam, tính đến đầu tháng 8/2025, toàn quốc có hơn 40.000 ca mắc, ít nhất 10 ca tử vong.

Ở giai đoạn đầu, triệu chứng của sốt xuất huyết dễ nhầm với cảm cúm, gồm sốt cao, đau đầu, nhức mỏi cơ xương... Từ ngày thứ 4 trở đi, người bệnh giảm sốt hoặc hết sốt, có thể biến chứng sốc sốt xuất huyết, máu cô đặc; chảy máu khó cầm, rối loạn đông máu, suy gan, suy thận, phù phổi cấp, suy hô hấp...

Viêm não Nhật Bản

Virus gây viêm não Nhật Bản lây qua vết đốt của muỗi Culex, nguồn virus từ loài chim hoang dã hoặc các loài gia súc như lợn, bò, ngựa... Đây là nguyên nhân hàng đầu gây viêm não do virus ở nhiều quốc gia châu Á, với khoảng 100.000 ca mỗi năm, trong đó ước tính 25.000 ca tử vong.

Tại Việt Nam, bệnh thường xuất hiện từ tháng 5 đến tháng 7, ghi nhận ở mọi lứa tuổi, kể cả người vốn khỏe mạnh, thường gặp hơn ở nhóm 9-15 tuổi. Bệnh nhân ban đầu sốt, đau đầu, sau đó lơ mơ, gồng cứng cơ, co giật và hôn mê. Di chứng thường gặp nhất là tổn thương não nặng dẫn tới ý thức không phục hồi, không thể tự ăn uống hoặc vận động, hoàn toàn phụ thuộc vào sự chăm sóc của người khác. Trẻ em mắc bệnh có thể bị chậm phát triển trí tuệ, nói, ngôn ngữ...

Sốt vàng da

Bệnh do virus sốt vàng gây ra, lây truyền qua đường máu từ người và động vật mang bệnh sang người lành thông qua vết đốt của muỗi vằn Aedes. Tính đến năm 2023, có 34 quốc gia châu Phi và 13 quốc gia tại Trung và Nam Mỹ lưu hành bệnh hoặc có vùng lưu hành.

Bệnh có hai dấu hiệu điển hình là sốt và vàng da. Khi khởi phát, bệnh gây sốt cao đột ngột, rét run, đau đầu, buồn nôn, mạch chậm, vàng da nhẹ. Giai đoạn toàn phát, bệnh nhân bị chảy máu cam, nôn ra máu, đi ngoài phân đen.

Ở thể nặng, tỷ lệ tử vong của sốt vàng da khoảng 20-50%. Ở thể ác tính, bệnh nhân có thể mê sảng, nấc, co giật, hôn mê, suy đa tạng.

Trong giai đoạn phục hồi, một số người gặp bội nhiễm vi khuẩn, đặc biệt viêm phổi hoặc nhiễm trùng máu, kèm biến chứng suy gan, suy thận, vàng da kéo dài. Người sống sót có thể mệt mỏi và vàng da trong quá trình hồi phục.

Zika

Virus Zika lây truyền chủ yếu qua muỗi vằn Aedes, ít khi lây qua đường tình dục, từ mẹ sang con trong thai kỳ hoặc qua truyền máu. Bệnh bùng phát mạnh ở châu Mỹ vào năm 2015-2016, khiến WHO tuyên bố tình trạng khẩn cấp y tế công cộng quốc tế liên quan đến dị tật đầu nhỏ do Zika. Cùng năm, Việt Nam ghi nhận 2 ca trẻ bị teo nhỏ đầu do Zika tại Đắk Lắk.

Phần lớn bệnh nhân không biểu hiện triệu chứng, thường chỉ phát ban, sốt, viêm kết mạc, đau cơ và khớp, mệt mỏi, đau đầu, kéo dài 2-7 ngày. Triệu chứng bệnh tương tự sốt xuất huyết Dengue và Chikungunya, khiến việc chẩn đoán lâm sàng gặp khó khăn.

Mẹ bầu nhiễm Zika khi mang thai, đặc biệt trong ba tháng đầu, có thể gây dị tật đầu nhỏ và các bất thường bẩm sinh khác ở thai nhi, hoặc sinh non, sảy thai. Trẻ sinh ra gặp tổn thương não, rối loạn phát triển thần kinh và giác quan. Ở người lớn, Zika liên quan đến hội chứng Guillain-Barré, gây yếu cơ, liệt tứ chi và có thể ảnh hưởng hô hấp.

Trẻ nhỏ tiêm vaccine phòng bệnh tại Hệ thống Tiêm chủng VNVC. Ảnh: Mộc Miên

Cách phòng ngừa

Hiện các bệnh chưa có thuốc đặc hiệu, chủ yếu điều trị triệu chứng và giảm biến chứng. Mọi người cần đến ngay cơ sở y tế khi bị sốt cao, đau đầu, phát ban, đau cơ khớp, vàng da hoặc rối loạn ý thức. Bệnh nhân cần tuân thủ phác đồ khám, chữa bệnh và không điều trị theo phương pháp chưa được kiểm chứng.

Để phòng muỗi, bác sĩ Đạo khuyến cáo gia đình dọn dẹp các vật chứa nước đọng quanh nhà như chậu cây, lốp xe cũ, bể nước không đậy nắp; thay nước bình hoa, bể cá thường xuyên. Gia đình có thể lắp lưới chắn, đóng cửa sổ, cửa ra vào, ngủ màn kể cả ban ngày, mặc quần áo dài tay, màu sáng; dùng kem chống muỗi, xịt muỗi.

Một trong những phương pháp phòng bệnh hiệu quả là tiêm vaccine. Hiện Việt Nam lưu hành vaccine sốt xuất huyết, viêm não Nhật Bản và sốt vàng da.

Vaccine sốt xuất huyết giúp phòng ngừa cả 4 type huyết thanh của virus Dengue, hiệu quả bảo vệ lên đến hơn 80% và ngăn nhập viện đến 90%. Mũi tiêm chỉ định cho trẻ em từ 4 tuổi trở lên và người lớn. Lịch tiêm hai liều, mỗi liều cách nhau ba tháng.

Vaccine viêm não Nhật Bản có ba loại, tiêm cho trẻ từ 9 tháng tuổi hoặc 12 tháng tuổi, người lớn. Mỗi loại có phác đồ và lịch nhắc khác nhau, cần tiêm đầy đủ để đảm bảo phòng bệnh.

Vaccine sốt vàng da khuyến cáo cho người thường xuyên đi lại hoặc có ý định đi du lịch ở khu vực có dịch như một số vùng ở châu Phi cận Sahara, Nam Mỹ, Trung Mỹ... Mọi người nên tiêm ngừa trước khi du lịch tối thiểu 10 ngày, lịch tiêm gồm một mũi cho người từ 9 tháng tuổi.

Bình Nguyên