Trong thời đại công nghệ số, mỗi lời nói hay hành động của một người đều có khả năng bị ghi lại và lưu trữ mãi mãi trên Internet. Điều này khiến mọi việc chúng ta làm dễ dàng trở thành chủ đề bàn tán công khai. Cancel culture (còn gọi văn hóa tẩy chay) xuất hiện như một cách để cộng đồng cùng nhau phản đối hoặc lên án những cá nhân có hành vi, phát ngôn bị cho là sai trái. Nói đơn giản, đó là khi một ai đó bị cộng đồng tẩy chay trên mạng xã hội vì điều họ làm hoặc nói, nhằm tạo sức ép để người đó phải xin lỗi, sửa sai hoặc chịu hậu quả nào đó cho hành động của mình.

Nghệ sĩ, thần tượng, người có tầm ảnh hưởng (influencer) trở thành mục tiêu chỉ trích nếu phát ngôn hoặc hành xử bị cho là sai trái. Gần đây, hiện tượng này cũng xuất hiện trên các nền tảng mạng xã hội tại Việt Nam.

Vượt ngoài hiện tượng xã hội đơn thuần, văn hóa tẩy chay là biểu hiện phức tạp của cơ chế tâm lý cá nhân và tập thể, như sau:

Hiệu ứng khử cá nhân hóa và tâm lý đám đông

Theo định nghĩa của Cambridge Dictionary, văn hóa tẩy chay là "ngừng ủng hộ một người nổi tiếng sau khi họ có hành vi hoặc phát ngôn bị cho là sai trái".

Khác với hình thức phản biện với mục đích xây dựng, cancel culture thường mang tính trừng phạt tập thể. Mục tiêu là loại bỏ hoàn toàn người bị tẩy chay khỏi đời sống xã hội hoặc sự nghiệp.

Theo một khảo sát của Pew Research Center (2021), 58% người Mỹ tin rằng cancel culture là cách buộc người khác chịu trách nhiệm. 38% xem đó là hình thức kiểm duyệt quá mức.

Yếu tố tâm lý nổi bật trong cancel culture là con người dễ đánh mất cảm giác trách nhiệm khi hành động trong đám đông. Hiệu ứng này có tên "khử cá nhân hóa" (de-identification), khái niệm do nhà tâm lý học Philip Zimbardo đề xuất.

"Khi cá nhân hành động trong một đám đông hoặc ẩn danh trên mạng, họ có xu hướng giảm cảm giác trách nhiệm, dễ bị cuốn vào hành vi cực đoan hơn", ông giải thích.

Nghiên cứu trên tạp chí Journal of Personality and Social Psychology (2007) cho thấy, khi cảm thấy là một phần của nhóm đồng quan điểm, người dùng internet có xu hướng công kích mạnh mẽ và phi lý hơn.

Những bình luận ác ý trên mạng xã hội có ảnh hưởng tiêu cực đến tinh thần. Ảnh: Adobe Stock

Phẫn nộ đạo đức và dopamine xã hội

Giáo sư Molly Crockett, Đại học Yale, cho rằng mạng xã hội tạo điều kiện thể hiện sự "phẫn nộ đạo đức" (moral outrage) dễ dàng và nhanh chóng. Khi người dùng đăng bài viết với thái độ tiêu cực, não bộ tiết dopamine, mang lại cảm giác phần thưởng tương tự thắng một trò chơi.

Nghiên cứu của Crockett trên Nature Human Behaviour (2017) cho thấy, hành vi này giúp cá nhân cảm thấy bản thân tốt đẹp. Họ có xu hướng thể hiện thái độ cực đoan hơn ở các lần sau. Đây là vòng xoáy nguy hiểm dẫn đến văn hóa trừng phạt.

So sánh hướng xuống (downward comparison) là cơ chế tâm lý phổ biến trong văn hóa tẩy chay. Theo giáo sư Sarah Rose Cavanagh, Đại học Simmons, việc chứng kiến người nổi tiếng mắc lỗi và bị phán xét giúp người bình thường cảm thấy an toàn và ưu việt.

Đồng thời, cancel culture tạo ảo tưởng về quyền lực. Thông qua hashtag hoặc bài đăng, người bình thường có thể tác động đến sự nghiệp và hình ảnh trước công chúng của người khác. Tâm lý kiểm soát và quyền lực này khiến họ cảm thấy bản thân đóng vai trò "cán cân công lý", dù chưa rõ đúng sai.

Theo khảo sát của American Psychological Association (2022), hơn 43% người trẻ cảm thấy "mất kiểm soát cảm xúc" khi theo dõi các vụ tranh cãi trên mạng xã hội.

Hậu quả của văn hóa tẩy chay

Việc trở thành đối tượng bị "bóc phốt" hoặc tẩy chay trên mạng xã hội gây ra nhiều hệ lụy nghiêm trọng đến sức khỏe tinh thần, đã được các nghiên cứu khoa học quốc tế chứng minh.

Phân tích của TherapyGroupDC (2022) chỉ ra, người bị tẩy chay thường đối mặt với ảnh hưởng tâm thần như rối loạn lo âu, trầm cảm, rối loạn stress sau sang chấn (PTSD), vấn đề giấc ngủ và cảm giác cô lập xã hội. Các triệu chứng xuất hiện ngay cả khi họ không vi phạm pháp luật.

Theo khảo sát của Hiệp hội Tâm lý Mỹ (APA) năm 2022, hơn 43% người trẻ cảm thấy mất kiểm soát cảm xúc khi liên tục tiếp xúc với các vụ đấu tố hay tẩy chay trên mạng xã hội.