Cục Cảnh sát Hình sự (C02, Bộ Công an) vừa phối hợp Công an tỉnh Ninh Bình triệt phá đường dây Tổ chức mang thai hộ vì mục đích thương mại do người Trung Quốc tên Wang (chưa bị bắt) cầm đầu; giải cứu 11 trẻ từ 9 ngày đến 3 tháng tuổi. Nhóm tội phạm này đã tìm những phụ nữ người Việt sức khỏe tốt, đưa sang Trung Quốc hoặc Campuchia để cấy phôi thai, sau đó quay về nước sinh con. Trẻ sơ sinh được khai sinh, xét nghiệm ADN, làm thủ tục cho bố nhận con và cấp giấy thông hành. Mỗi ca thành công, người mang thai hộ được nhận 300-400 triệu đồng.

Trong những năm trước, công an các tỉnh thành cũng triệt phá nhiều đường dây tương tự, song "số phận của những đứa trẻ được giải cứu" - như trăn trở của độc giả gửi đến VnExpress, hiện vẫn chưa có thông tin.

Công an đã giải cứu 11 cháu bé từ 9 ngày tuổi đến 3 tháng tuổi. Ảnh: Công an cung cấp

'Trẻ rất có thể không cùng huyết thống với người mang thai'

Theo luật sư Đào Thị Bích Liên (Văn phòng Luật sư Hà Hải và Cộng sự, Đoàn Luật sư TP HCM), Việt Nam và nhiều quốc gia khác đều quy định việc mang thai hộ "chỉ được phép thực hiện với mục đích nhân đạo". Pháp luật đặt ra những điều kiện nghiêm ngặt để ngăn chặn và tuyệt đối cấm việc mang thai hộ vì mục đích thương mại hay trục lợi cá nhân; nhằm bảo vệ sức khỏe, quyền lợi của phụ nữ và trẻ em, cũng như phòng ngừa nạn mua bán người và buôn bán nội tạng.

Trong vụ án vừa phát hiện ở Ninh Bình có 11 trẻ sơ sinh được giải cứu (đã được gửi vào Ngôi Nhà Bình Yên thuộc Trung tâm phụ nữ và phát triển, Hội liên hiệp phụ nữ Việt Nam) cho thấy đây không phải là hành vi cá nhân đơn lẻ mà là hoạt động mang tính tổ chức, có quy mô lớn, do người Trung Quốc cầm đầu nhằm trục lợi kinh tế.

Pháp luật hiện hành quy định việc xác định quyền lợi của các trẻ trong vụ án này dựa trên quan hệ huyết thống, quyền trẻ em và lợi ích tốt nhất của trẻ. Căn cứ Luật Hôn nhân và Gia đình 2014, quan hệ mẹ - con pháp lý được xác định theo người phụ nữ mang thai và sinh con.

Tuy nhiên, theo luật sư Bích Liên, trong trường hợp mang thai hộ vì mục đích thương mại thì khả năng cao là trẻ không cùng huyết thống với người mang thai do phôi được thụ tinh từ noãn, tinh trùng của người khác. Việc xác định cha mẹ hợp pháp thường dựa trên kết quả giám định ADN và yêu cầu nhận con để công nhận cha mẹ cho con tại TAND cấp khu vực hoặc UBND cấp xã.

"Do tính chất vi phạm pháp luật và yếu tố tội phạm trong đường dây tổ chức mang thai hộ vì mục đích thương mại, việc công nhận cha mẹ hợp pháp phải được xem xét thận trọng, chú trọng bảo vệ sự an toàn và phát triển toàn diện của trẻ, đồng thời phòng ngừa các hành vi mua bán người, buôn bán nội tạng", luật sư Bích Liên nói.

Dù vậy, luật sư cho rằng quyền cơ bản của trẻ em (như quyền được khai sinh, có họ tên, quốc tịch, xác định cha mẹ, dân tộc và giới tính) vẫn được pháp luật bảo vệ toàn diện theo Luật Trẻ em 2016, dựa trên nguyên tắc lợi ích tốt nhất của trẻ.

Đồng quan điểm, Tiến sĩ Nguyễn Hữu Thế Trạch (Giám đốc điều hành Công ty Luật TNHH MTV AN PHA NA) cho rằng, cần xem xét nhiều yếu tố khi giải quyết quyền nuôi dưỡng và trao trả trẻ. Nếu sau này, một cặp vợ chồng Trung Quốc tìm đến cơ quan chức năng nhận là cha mẹ của trẻ (chứng minh bằng ADN) thì cơ quan chức năng cũng phải xác minh nguồn gốc trẻ, hoàn cảnh sinh nở, tính hợp pháp của việc mang thai hộ; kiểm tra hồ sơ y tế, giấy chứng sinh, thông tin nhân thân của người mang thai và bên yêu cầu.

Thủ tục xác định cha, mẹ cho con được thực hiện theo Điều 102 Luật Hộ tịch 2014 tại Sở Tư pháp tỉnh, kèm kết quả giám định ADN, giấy tờ nhân thân - hôn nhân đã hợp pháp hóa lãnh sự, cùng văn bản đồng ý của người đang nuôi dưỡng trẻ (nếu có).

"Vì đây là vụ việc có yếu tố nước ngoài và khả năng vi phạm pháp luật Việt Nam, quá trình xử lý thường có sự phối hợp giữa Bộ Công an, Bộ Tư pháp, Sở Tư pháp địa phương và cơ quan ngoại giao. Việc 'giao con' sẽ chỉ thực hiện sau khi hoàn tất toàn bộ thủ tục pháp lý, bao gồm cả xử lý vi phạm (nếu có) và xác lập cha, mẹ hợp pháp.

Nếu đứa trẻ được xác định là công dân Việt Nam từ khi sinh ra, mọi thủ tục giao cho người nước ngoài nuôi dưỡng phải tuân thủ luật nuôi con nuôi quốc tế (Luật Nuôi con nuôi 2010, Công ước La Hay nếu áp dụng).

Trong trường hợp không xác định được cha mẹ hoặc không thể giao các trẻ cho cha mẹ nhằm đảm bảo lợi ích tốt nhất cho trẻ, các em sẽ được làm thủ tục khai sinh theo quy định pháp luật và được nuôi dưỡng tại các cơ sở bảo trợ xã hội hoặc tại "Ngôi nhà Bình Yên" như hiện tại. Các trẻ cũng có thể được nhận làm con nuôi theo quy định của pháp luật về nuôi con nuôi, được giao cho cha mẹ nuôi đủ điều kiện trực tiếp chăm sóc, nuôi dưỡng.

Công an làm việc với các trường hợp mang thai hộ. Ảnh: Công an cung cấp

Phụ nữ Việt bị người nước ngoài lừa mang thai hộ

Pháp luật đã đặt ra những điều kiện nghiêm ngặt, song các vụ án liên quan đến tổ chức mang thai hộ vì mục đích thương mại vẫn xuất hiện, đặc biệt ở các thành phố lớn. Hình thức này tiềm ẩn rủi ro sức khỏe, quyền lợi của cả người mang thai hộ và trẻ sinh ra, đồng thời gây tranh cãi về đạo đức và nhân quyền.

Theo luật sư Bích Liên, dù chế tài khá nghiêm, nhu cầu và lợi nhuận lớn khiến tình trạng này vẫn len lỏi, đòi hỏi tăng cường giám sát và xử lý mạnh. Ngoài ra, trên thực tế đã xảy ra trường hợp một phụ nữ Việt Nam bị lừa mang thai, do cặp vợ chồng Nhật Bản vô sinh dàn dựng. "Vụ việc đau lòng lắm, chúng tôi đã theo đuổi hơn 10 năm để bảo vệ quyền lợi cho mẹ con cô ấy nhưng kết quả không khả quan", bà Liên chia sẻ.

Họ đã âm mưu lên kế hoạch để người chồng về Việt Nam sinh con với người phụ nữ khác, trá hình dưới vỏ bọc yêu đương, hứa hẹn kết hôn. Ngay sau khi đứa trẻ chào đời, người đàn ông đã lấy lý do cần đưa con về Nhật Bản "thăm người thân bệnh nặng không qua khỏi". Lợi dụng người mẹ không biết tiếng Nhật, ông này đã lừa ký giấy "thừa nhận mang thai hộ và đồng ý giao con" tại Lãnh sự quán Nhật Bản ở TP HCM. Đứa trẻ sau đó bị đưa ra nước ngoài, cắt đứt hoàn toàn liên lạc với mẹ.

Sau một thời gian dài đứa trẻ bị mang về Nhật Bản và liên tục bị mang sang Đài Loan và các nước khác để trốn tránh. Trong nhiều năm, luật sư Việt Nam đã làm việc với chính quyền Nhật Bản, Đài Loan và các nước liên quan để giành lại quyền nuôi con hoặc ít nhất cho người mẹ được gặp con.

"Vụ án vẫn kéo dài tới nay, người mẹ Việt Nam vẫn chưa được gặp con của mình. Chính quyền sở tại vẫn chưa có phương án giải quyết do chính chị đã tự nguyện ký các hồ sơ xác nhận. Đây là một vụ việc đáng thương, hy hữu gây tổn thương rất lớn về thể chất lẫn tinh thần cho người mẹ và đứa trẻ bị chia cắt", luật sư Liên kể.

Quốc Thắng