Tỷ phú công nghệ Elon Musk ngày 28/5 bất ngờ tuyên bố rút khỏi vai trò cố vấn trong chính quyền Tổng thống Donald Trump, chỉ vài tháng sau khi đảm nhận nhiệm vụ dẫn dắt các nỗ lực cải tổ và cắt giảm chi tiêu liên bang thông qua Ban Hiệu suất Chính phủ (DOGE).

Quyết định này đánh dấu sự kết thúc của một giai đoạn đầy tranh cãi, khi Musk trở thành một trong những người quyền lực nhất trong chính quyền Trump, nhưng cũng là tâm điểm của nhiều tranh luận về xung đột lợi ích và hiệu quả quản trị.

Giới quan sát cho rằng quyết định rút khỏi chính quyền của Elon Musk không phải là sự kiện đơn lẻ, mà là kết quả của nhiều yếu tố đan xen, từ giới hạn pháp lý, áp lực dư luận, đến những bất đồng chính sách với Tổng thống Trump.

Tỷ phú Elon Musk và ông Donald Trump tại Brownsville, Texas, Mỹ, hồi tháng 11/2024. Ảnh: Reuters

Trước hết là hạn chế pháp lý của vai trò "nhân viên chính phủ đặc biệt" (SGE) mà Musk được ông Trump bổ nhiệm sau khi nhậm chức. Với vai trò này, Musk được giao nhiệm vụ phụ trách DOGE, cơ quan tạm thời được thành lập bằng sắc lệnh hành pháp nhằm tái cấu trúc và cắt giảm chi tiêu liên bang.

Tuy nhiên, theo luật liên bang Mỹ, một SGE như Musk chỉ được phép làm việc tối đa 130 ngày trong vòng 365 ngày. Tính từ ngày nhậm chức của ông Trump, thời hạn này sẽ kết thúc vào khoảng cuối tháng 5.

Nhiều báo Mỹ như Politico và ABC News cho biết Musk và ông Trump đều nhận thức rõ giới hạn này và kế hoạch rút lui của tỷ phú đã được thảo luận trong nội bộ chính quyền từ nhiều tuần trước khi công bố chính thức. Trong thông báo trên X, Elon Musk xác nhận rằng thời gian làm việc của ông với tư cách SGE đã kết thúc và ông cảm ơn Tổng thống Trump vì cơ hội này.

Tuy nhiên, một số nhà phân tích cho rằng việc tuân thủ giới hạn 130 ngày chỉ là cái cớ, bởi Nhà Trắng hoàn toàn có thể tìm cách gia hạn nếu cả hai bên thực sự mong muốn.

Max Stier, lãnh đạo tổ chức Đối tác vì Dịch vụ Công, nhận định việc vận dụng vai trò SGE để đưa Elon Musk vào chính quyền là cách ông Trump "lách luật", nhằm tránh các yêu cầu về kiểm tra lý lịch, công khai tài chính, vốn áp dụng cho các nhân viên chính phủ toàn thời gian. Stier cho rằng việc Musk rời đi có thể là cách để chính quyền Trump tránh những rủi ro pháp lý liên quan đến xung đột lợi ích.

Trong những tuần gần đây, hình ảnh của Musk trong vai trò lãnh đạo DOGE đã suy giảm nghiêm trọng trong mắt công chúng Mỹ, điều cũng góp phần thúc đẩy tỷ phú này rút khỏi hoạt động chính trị.

Theo cuộc thăm dò của Washington Post và ABC News vào tháng 4, chỉ 35% người Mỹ tán thành cách Musk xử lý công việc trong chính quyền Trump, trong khi 57% không tán thành, tăng từ mức 49% vào tháng 2. Sự không hài lòng tăng mạnh trong các nhóm nhân khẩu học như người dưới 30 tuổi và những người không có bằng đại học.

Musk cũng đối mặt thất bại đầu tiên kể từ khi dấn thân vào chính trị, đó là việc ứng viên bảo thủ được ông hỗ trợ hơn 20 triệu USD đã thất bại trong cuộc đua vào ghế thẩm phán Tòa án Tối cao bang Wisconsin.

Harry Enten, bình luận viên chính trị của CNN, nhận định cuộc bầu cử này là phép thử với ảnh hưởng chính trị của Musk và nếu xu hướng này kéo dài, nó có thể ảnh hưởng tiêu cực đến đảng Cộng hòa trong bầu cử giữa kỳ năm 2026.

Eric Lipton, bình luận viên của New York Times, cho hay sau vài tháng phụ trách DOGE, Musk đã không đạt được mục tiêu cắt giảm 1.000 tỷ USD như kỳ vọng, trong khi nhóm này phạm phải một số sai lầm như cắt giảm nhầm các chương trình phòng chống Ebola, điều làm giảm uy tín của ông.

Ngoài ra, các cuộc biểu tình phản đối Musk và DOGE, bao gồm cả phong trào "Tesla Takedown" hồi tháng 3, đã làm gia tăng áp lực dư luận với tỷ phú. Những hành động như phá hoại các đại lý Tesla ở Mỹ và nước ngoài phản ánh sự bất mãn của công chúng đối với vai trò của Musk trong việc cắt giảm các dịch vụ công như viện trợ quốc tế và nghiên cứu y tế.

Trạm sạc Tesla bị đốt phá ở Littleton, bang Massachusetts hồi tháng 3. Ảnh: Sở cứu hỏa Littleton

Những yếu tố này có thể đã khiến Musk nhận ra rằng việc tiếp tục ở lại chính quyền có thể gây tổn hại thêm cho danh tiếng cá nhân và thương hiệu của các công ty ông điều hành.

Một số trợ lý cấp cao của đảng Cộng hòa tại Đồi Capitol đã bày tỏ sự nhẹ nhõm khi Musk rút lui, vì họ xem ông là một "gánh nặng chính trị" làm tổn hại đến hình ảnh của đảng, theo Guardian.

Một yếu tố quan trọng khác là bất đồng ngày càng rõ ràng giữa Elon Musk và ông Trump về các ưu tiên chính sách, đặc biệt liên quan đến "siêu dự luật" trị giá 3.800 tỷ USD, kết hợp cắt giảm thuế và tăng cường thực thi luật nhập cư. Dự luật đã được Hạ viện do đảng Cộng hòa kiểm soát thông qua, nhưng đang gặp khó khăn tại Thượng viện.

Trong cuộc phỏng vấn với CBS ngày 27/5, Musk đã công khai chỉ trích dự luật này, gọi nó là "dự luật chi tiêu khổng lồ" làm tăng thâm hụt ngân sách và đi ngược lại sứ mệnh cắt giảm chi tiêu của DOGE.

Theo Văn phòng Ngân sách Quốc hội (CBO), các điều khoản thuế trong dự luật sẽ làm tăng thâm hụt ngân sách thêm 3.800 tỷ USD trong một thập kỷ, trong khi các khoản cắt giảm chi tiêu chỉ đạt hơn 1.000 tỷ USD. Ủy ban Ngân sách Trách nhiệm Liên bang thậm chí còn ước tính rằng dự luật có thể làm tăng nợ công thêm 3.000 tỷ USD, bao gồm chi phí lãi vay.

Bình luận viên Eric Lipton cho rằng điều này có thể khiến Musk cảm thấy thất vọng khi các nỗ lực cắt giảm ngân sách của DOGE bị lu mờ bởi các chính sách tài khóa mở rộng của ông Trump.

Ngoài ra, việc Musk phản đối công khai các chính sách cốt lõi của ông Trump cũng có thể đã làm giảm sự tin tưởng của Tổng thống đối với tỷ phú, đẩy nhanh quyết định rút lui, theo Reuters.

Một lý do quan trọng khác là tình hình kinh doanh khó khăn tại các công ty của Musk, đặc biệt là Tesla. Trong quý đầu tiên của năm 2025, Tesla ghi nhận doanh số giảm 13%, lợi nhuận giảm 71%, một phần do phong trào phản đối của người tiêu dùng đối với vai trò chính trị của Musk.

Các cuộc biểu tình tại các đại lý Tesla và sự sụt giảm giá cổ phiếu công ty đã khiến Musk phải cân nhắc việc quay trở lại tập trung vào quản lý doanh nghiệp.

Tổng thống Donald Trump (phải) và tỷ phú Elon Musk đứng bên chiếc xe Tesla Model S tại sự kiện ở Nhà Trắng ngày 11/3. Ảnh: AP

Trong một hội nghị với các nhà đầu tư hồi tháng 4, Musk tuyên bố rằng ông sẽ giảm thời gian dành cho DOGE và chỉ làm việc "một hoặc hai ngày mỗi tuần" tại Washington, với mục tiêu ưu tiên cho Tesla và SpaceX.

Điều này cho thấy Musk nhận thức được rằng vai trò chính trị của mình đang gây tổn hại đến lợi ích kinh doanh, đặc biệt khi Tesla vẫn là nhà sản xuất ôtô giá trị nhất thế giới nhưng đang đối mặt với cạnh tranh gay gắt trong ngành xe điện.

Một vấn đề gây tranh cãi lớn trong thời gian Musk phụ trách DOGE là cáo buộc xung đột lợi ích. Các công ty của Musk, gồm Tesla, SpaceX và X, có hợp đồng trị giá hàng tỷ USD với chính phủ liên bang. Việc Musk đồng thời giám sát việc cắt giảm ngân sách tại các cơ quan như USAID hay Cục Bảo vệ Tài chính Tiêu dùng, nơi có liên quan đến hoạt động kinh doanh của ông, đã làm dấy lên lo ngại về tính minh bạch.

Nghị sĩ Dân chủ Cory Booker đã chỉ trích vai trò của Musk, nhấn mạnh rằng sự thiếu minh bạch và xung đột lợi ích của DOGE là mối đe dọa đối với quản trị công.

Theo chuyên gia pháp lý Max Stier, vai trò của ông Musk trong chính quyền là tiền lệ nguy hiểm, khi một cá nhân không được bầu lại có ảnh hưởng lớn đến các quyết định chính sách. Ông cho rằng việc Musk rời đi là cần thiết để khôi phục tính minh bạch và trách nhiệm trong chính phủ, cũng như là nỗ lực để giảm bớt sự chú ý từ phe Dân chủ và các tổ chức giám sát, những người đã bắt đầu yêu cầu điều tra về hoạt động của DOGE cũng như cáo buộc về xung đột lợi ích.

Về lâu dài, việc Musk rút lui có thể đánh dấu sự chuyển đổi trong chiến lược của chính quyền Trump, từ việc dựa vào những gương mặt bên ngoài như Musk sang việc trao quyền cho các quan chức được Thượng viện phê chuẩn.

Tuy nhiên, các đề xuất cắt giảm ngân sách của DOGE như cắt 1,1 tỷ USD ngân sách cho đài phát thanh NPR và PBS hay 8,3 tỷ USD viện trợ nước ngoài vẫn có thể được quốc hội xem xét, cho thấy di sản của Musk sẽ tiếp tục ảnh hưởng đến chính sách liên bang Mỹ, Stier nhận định.

Phong Lâm (Theo Politico, Wall Street Journal)