Giữa tháng 3, ông Nguyễn Đình Thiên, Chủ nhiệm Hợp tác xã Đồng Tiến EaKar (xã Cư Ni, huyện Ea Kar, Đắk Lắk) cùng hàng chục nông dân trong huyện học cách làm than sinh học theo dự án "Kinh tế tuần hoàn trong sản xuất cacao", do Liên minh châu Âu (EU) tài trợ.

Với 80 hộ nông dân thành viên và vùng trồng cacao 120 ha, Hợp tác xã Đồng Tiến EaKar có một lượng lớn rác thải, phế phẩm như cành, lá, vỏ quả cacao, dù đã tận dụng một phần làm phân bón.

Than sinh học (biochar) tạo ra từ quá trình nhiệt phân (ủ nóng) vật liệu hữu cơ trong môi trường ít oxy. "Than sinh học sẽ xử lý được chất đất, giữ nước, phân bón, thậm chí chôn được CO2", ông Thiên nói.

Ông Nguyễn Đình Thiên, Chủ nhiệm Hợp tác xã Đồng Tiến EaKar, tại vườn cacao, xã Cư Ni, huyện EaKar, Đắk Lắk, ngày 13/3. Ảnh: Thủy Trương

Việt Nam có 3.400 ha diện tích trồng cacao tính đến cuối năm 2023, tập trung tại ba vùng trồng Tây Nguyên, Đông Nam bộ và đồng bằng sông Cửu Long. Ea Kar là huyện có vùng trồng cacao lớn nhất tỉnh Đắk Lắk, với quy mô 750 ha.

Tính trung bình, mỗi 1 ha thu hoạch 24-25 tấn quả cacao. Vỏ cacao chiếm 80% trọng lượng, sau phơi khô còn khoảng 4-6 tấn. Theo các nhà khoa học thuộc dự án của EU, đây là nguyên liệu dồi dào để sản xuất biochar với chất lượng cao nhất theo xếp hạng thế giới.

Ngoài vỏ cacao, nông dân còn thử nghiệm làm biochar tại Hợp tác xã Nhất Tâm (xã Ea Đar, huyện Ea Kar) từ cành, lá, cà phê... cho ra than sinh học với chất lượng cao hơn nhiều loại sản xuất từ các cơ sở sấy nông sản.

TS Vũ Dương Quỳnh, Viện Môi trường Nông nghiệp bên các thùng inox chứa thành phẩm biochar, tại xã Ea Đar, huyện Ea Kar, Đắk Lắk, ngày 13/3. Ảnh: Thủy Trương

Theo quy trình làm biochar, các nguyên liệu trên phơi khô trong 3 nắng (độ ẩm còn 14-15%), rồi chèn vào 12 thùng inox, bỏ lò đốt nhiệt phân. Để thu hồi biochar, nông dân nhóm lửa trong chục phút, sau đó đậy lò, chờ trong 48 giờ.

"Từ một tấn phế phụ phẩm nông nghiệp, chúng ta có thể sản xuất khoảng 400-500 kg than sinh học, tương đương việc khóa hơn 1 tấn CO2, đồng thời tạo ra sản phẩm có giá trị vài triệu đồng", TS. Phạm Văn Lương, Giám đốc Quốc gia Helvetas Việt Nam, một trong số đơn vị thực hiện dự án, cho biết.

Thành phẩm biochar trong thử nghiệm có giá khoảng 10.000-15.000 đồng mỗi kg, cao hơn nhiều loại từ rơm rạ trên thị trường (1.000-2.000 đồng).

Xét ở yếu tố môi trường, quy trình này sản sinh khói, bụi trong chục phút đầu, với lượng khí H2, CO và methane (CH4) không đáng kể. Do nhiệt độ lò dưới 500 độ C, TS Trần Viết Cường, giảng viên đại học Hà Tĩnh, cũng thuộc nhóm tư vấn dự án, nói quy trình này không phát sinh khí siêu ô nhiễm N2O (vốn sinh ra ở nhiệt độ trên 1.000 độ C).

Thành phẩm than sinh học (biochar) từ vỏ quả cacao, mắc ca, cành, lá sau thử nghiệm tại xã Ea Đar, huyện Ea Kar, Đắk Lắk, ngày 13/3. Ảnh: Thủy Trương

Ngoài khả năng bón cây và cải tạo đất, than sinh học từ vỏ cacao còn tạo tín chỉ carbon chất lượng cao. Trên thị trường giao dịch tự nguyện quốc tế, mỗi tín chỉ loại này được bán 200 USD mỗi tấn.

"Hiện nhiều công ty của Nhật Bản, Hàn Quốc muốn đến Việt Nam để kinh doanh loại tín chỉ này", TS Vũ Dương Quỳnh, Viện Môi trường Nông nghiệp, thuộc nhóm tư vấn dự án, nói.

Tín chỉ carbon (carbon credit) là một loại giấy phép hoặc chứng chỉ có thể giao dịch, có giá trị mua bán và cung cấp cho người nắm giữ tín chỉ quyền phát thải một tấn CO2 hoặc loại khí thải khác nằm trong danh sách khí thải nhà kính.

Thực tế, thị trường carbon thế giới đang "khát" biochar, do nhiều công ty chịu áp lực giảm thải vào mốc giữa kỳ 2030, tiến tới phát thải ròng bằng 0 (Net Zero) trong vài chục năm tiếp theo. Đây là loại tín chỉ loại bỏ carbon (CDR) chất lượng cao với đặc tính lưu trữ CO2 trong nhiều thế kỷ, thậm chí cả ngàn năm.

Tình trạng cung quá thấp so với cầu tiếp tục đẩy giá tăng cao, khi 62% lượng cung biochar năm nay đã được ký dài hạn, theo chuyên trang Carbon Credits. Năm 2023, loại này được giao dịch ở mức 100-200 USD mỗi tín chỉ, trong khi mức giá phổ biến trên thị trường carbon tự nguyện chỉ 5,8 USD.

Một số thương vụ mua bán biochar trên thế giới:

Nguồn: Sàn giao dịch Supercritical

"Nếu được triển khai trên quy mô toàn cầu, biochar có tiềm năng chống biến đổi khí hậu trong tương lai gần. Vật liệu này có thể giảm thiểu ít nhất 1 tỷ tấn CO2 mỗi năm vào năm 2050", Tổ chức xác lập tín chỉ carbon Verra thông báo khi tiếp nhận đăng ký dự án biochar loại bỏ carbon đầu tiên vào tháng 10 năm ngoái.

Dù nhiều tiềm năng, Việt Nam chưa bán được tín chỉ carbon nào trong mảng nông nghiệp, gồm biochar. Một dự án muốn đăng ký xác lập tín chỉ carbon cần quy mô đủ lớn để đảm bảo có lãi sau khi trừ chi phí như giám sát, báo cáo và kiểm định phát thải.

Quy trình đăng ký xác lập tín chỉ carbon gồm tính toán lượng carbon hấp thụ, làm báo cáo gửi tổ chức xác lập (Verra, Gold Standards). Sau khi tiếp nhận đăng ký, các tổ chức trên sẽ cử bên thứ ba đến xác nhận phương pháp thực hành và kết quả loại bỏ carbon, tiến đến cấp tín chỉ.

Than sinh học chất lượng cao có thể giao dịch trong nước với mức giá 15.000 đồng mỗi kg. Ông Thiên có 1 ha trồng cacao tại xã Cư Ni và muốn chờ xem hiệu quả của loại sản phẩm này đến đâu. Với 400 triệu đồng thu về từ cây cacao vườn nhà, ông tính toán có thể chi 15 triệu đồng mua lò làm biochar, nếu loại này hiệu quả với vườn trồng.

Sản xuất biochar là một phần trong các giải pháp kinh tế tuần hoàn mà các nông hộ trong Hợp tác xã Nhất Tâm (xã Ea Đar) được tập huấn. Bà Nguyễn Hồng Thương, Giám đốc Hợp tác xã, nói đang làm thêm thức ăn chăn nuôi và rượu từ phụ phẩm cacao.

Trước đó, mô hình biochar từ phụ phẩm nông nghiệp đã thử nghiệm thành công ở quy mô nông hộ từ vỏ lạc tại Thừa Thiên Huế và với rơm rạ ở Sóc Trăng. Sản phẩm giúp loại bỏ carbon này đem lại tiềm năng trong việc thực hiện cam kết NDC (quốc gia tự quyết định) của Việt Nam, tiến tới mục tiêu Net Zero vào 2050, theo TS. Quỳnh.

Thủy Trương