3/4 là ngày đặc biệt đối với gia đình cụ Phạm Thị Lài, 104 tuổi, trú xã Đại Đồng, huyện Thanh Chương, khi hài cốt liệt sĩ Nguyễn Công Hòa, sinh năm 1951, được cất bốc từ nghĩa trang liệt sĩ Đường 9, tỉnh Quảng Trị đưa về an nghỉ tại quê nhà.

Vợ chồng cụ Lài sinh được 7 người con (4 trai, 3 gái), anh Hòa là thứ ba. Năm 1969, tròn 18 tuổi, anh nhập ngũ, thuộc biên chế của Quân khu 4. Năm 1973, khi đang là Trung đội trưởng Sư đoàn 968, anh tham gia làm nhiệm vụ quốc tế ở Lào và hy sinh. Cùng năm, gia đình nhận được giấy báo tử của anh Hòa, song không ghi địa điểm hy sinh, an táng.

Ở tuổi xưa nay hiếm, cụ Lài không còn đi lại được sau lần té ngã vào năm ngoái, phải ngồi xe lăn. Nhiều chuyện đã quên, song thông tin về gia đình thì cụ nhớ rõ. Trong 4 người con trai, hai con đầu đã mất từ nhỏ, ba cô con gái trưởng thành và lấy chồng trên địa bàn. Hòa và cậu thứ tư sinh ra lúc chiến tranh nên vợ chồng đặt tên là Nguyễn Công Hòa và Nguyễn Công Bình, với mong muốn đất nước sớm ngày hòa bình. Anh Bình nhập ngũ năm 1971, sau giải phóng công tác trong quân ngũ, song tổn thương sức khỏe 71%.

Cụ Lài bên di ảnh con trai - liệt sĩ Nguyễn Công Hòa. Ảnh: Đức Hùng

Chồng cụ Lài qua đời vào đầu năm 1983 vì bệnh tật. Mọi hy vọng gồng gánh gia đình được đổ dồn vào anh Bình - người con trai duy nhất còn sống. Anh Bình xuất ngũ năm 1985, lúc này đã cưới vợ, sinh được một con trai. Nhưng đến năm 1986, anh Bình qua đời vì sức khỏe yếu, vết thương thời chiến hành hạ.

"Tại sao những người đàn ông bên tôi lần lượt rời đi?", cụ Lài nhiều đêm trăn trở. Sau khi anh Bình mất, cụ sống với con dâu Nguyễn Thị Vinh (vợ anh Bình) cùng cháu Nguyễn Công Quỳnh tại căn nhà nhỏ ở xã Đại Đồng. Cụ luôn day dứt bởi mộ của chồng cùng ba con trai đã nằm cạnh nhau, trong khi mộ phần của Hòa thì ở đâu chẳng rõ, dù gia đình đã đi tìm kể từ ngày anh mất.

Suốt nhiều năm dò thông tin về liệt sĩ Hòa thông qua các cá nhân, tổ chức thường xuyên đi tìm, cất bốc mộ phần, hài cốt liệt sĩ, cụ Lài không nhận được manh mối nào. Bế tắc, mỗi lần đến ngày giỗ của con (căn cứ theo thông tin trên giấy báo tử) và ngày thương binh liệt sĩ 27/7, cụ thường cầm bó hương, đứng trước bàn thờ tổ tiên cầu nguyện sớm tìm thấy phần mộ của con để đưa về quê.

Thương mẹ chồng lao tâm khổ tứ, ngày đêm mong ngóng, con dâu Nguyễn Thị Vinh nhiều năm qua thường đến nghĩa trang liệt sĩ Nầm ở huyện Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh dò hỏi, tìm mộ anh chồng, nhưng không có kết quả. Để thêm tia hy vọng, bà Vinh viết thư gửi Ban Quản lý nghĩa trang ở nhiều tỉnh trên cả nước nhờ tìm kiếm liệt sĩ Hòa, song dữ liệu nhận về đều không trùng khớp.

Người dân đến thắp hương cho liệt sĩ Hòa hồi đầu tháng 4, khi thi thể anh được đưa về quê an táng. Ảnh: Đức Hùng

"Mỗi lần nhận thông tin về các đợt quy tập hài cốt liệt sĩ tại các nghĩa trang tôi đều gác lại công việc, bắt xe khách đến hỏi thăm tìm hiểu, nhưng càng hy vọng thì lại càng thất vọng", bà Vinh nói. Sau này, khi anh Nguyễn Công Quỳnh trưởng thành, bà đã giao nhiệm vụ tìm mộ của liệt sĩ Hòa cho con.

Anh Quỳnh, 40 tuổi, cho biết thường xuyên kết nối với các hội nhóm chuyên đi tìm các phần mộ liệt sĩ ở trên mạng xã hội để tìm hiểu thông tin về mộ phần của bác Hòa. Năm 2023, nhóm thiện nguyện Tìm mộ liệt sĩ và hỗ trợ di dời hài cốt liệt sĩ tỉnh Nghệ An - Hà Tĩnh thông báo tới gia đình cụ Lài về việc phát hiện một phần mộ mang tên Nguyễn Công Hòa ở nghĩa trang liệt sĩ Đường 9. Nhận tin, anh Quỳnh lập tức bắt xe khách vào TP Đông Hà, tỉnh Quảng Trị kiểm tra.

Anh Lê Tiến Dũng, thành viên nhóm thiện nguyện, cho biết phần mộ liệt sĩ Hòa được quy tập từ Lào, đưa về nghĩa trang Đường 9 an táng cùng 5 hài cốt khác từ năm 1990. "Trong một lần đi công tác, tôi tình cờ nghe đến câu chuyện tập kết về những ngôi mộ này. Khi biết có sự trùng lặp về tên liệt sĩ Hòa mà gia đình cụ Lài đang tìm kiếm, nhóm tìm cách báo cho họ biết để vào xác minh", anh Dũng nói.

Đến Sư đoàn 968, nơi bác từng công tác để đối chiếu thông tin, anh Quỳnh được thông báo có hai liệt sĩ tên Nguyễn Công Hòa. Cả hai liệt sĩ cùng quê Nghệ An, một người ở huyện Yên Thành đã xác định được nhân thân, trường hợp còn lại không rõ. Anh Quỳnh đối chiếu thông tin lưu trữ tại đơn vị, người thân đều linh cảm đây là phần mộ của bác. Để chắc chắn, anh Quỳnh về bàn bạc với gia đình, làm hồ sơ gửi tới Sở Lao động Thương binh và Xã hội tỉnh Quảng Trị (nay là Sở Nội vụ) làm thủ tục giám định AND xác minh danh tính liệt sĩ.

Cụ Lài xúc động bên quan tài đựng hài cốt của con trai Nguyễn Công Hòa. Ảnh: Đức Hùng

Ngày 24/2, Cục Người có công, Bộ Lao động Thương binh và xã Hội (cũ) có văn bản thông báo: Mẫu giám định của bà Nguyễn Thị Dung, con gái cụ Lài, có liên quan huyết thống theo dòng mẹ với mẫu hài cốt liệt sĩ Nguyễn Công Hòa.

"Nhận tin, cả gia đình ôm nhau khóc", anh Quỳnh kể. Biết tin tìm được mộ con trai, cụ Lài nói muốn được đến Quảng Trị viếng mộ, nhưng vì đang làm ăn ở xa nên anh Quỳnh chưa thể sắp xếp. Những ngày sau đó, cụ liên tục hỏi "thằng Hòa khi nào về". Chiếc điện thoại đã hỏng, song cụ nhất thiết đòi con cháu phải sửa cho bằng được, bởi sợ "Hòa về không gọi được".

Hôm 3/4, nhóm thiện nguyện Tìm mộ liệt sĩ và hỗ trợ di dời hài cốt liệt sĩ tỉnh Nghệ An - Hà Tĩnh đã hỗ trợ di dời hài cốt liệt sĩ Nguyễn Công Hòa đưa về xã Đại Đồng, huyện Thanh Chương, phối hợp với gia đình, chính quyền địa phương tổ chức an táng. Từ sáng sớm, cụ Lài nằng nặc ngồi xe lăn đi ra trước cổng ngóng chờ. Lúc thấy quan tài đựng hài cốt con được chuyển vào nhà làm lễ, cụ Lài hai mắt đỏ hoe, đưa đôi tay nhăn nheo miết lên lá cờ đỏ sao vàng phủ phía trên, người hơi nghiêng phía trước như để vỗ về con sau nhiều năm xa cách.

"Tôi đã kết thúc được nỗi day dứt kéo dài hơn nửa thế kỷ qua", cụ Lài nói.

Đức Hùng