Theo các bậc cao niên trong làng, hai cây thị được trồng từ thời Trần - Hồ, có tuổi đời hơn 600 năm, gắn với sự hình thành và phát triển của vương triều Hồ và Thành nhà Hồ. Cả hai cây đều nằm tại trung tâm làng Xuân Giai, cách hào thành phía nam khoảng 50 m.

Cây thứ nhất cao hơn 20 m, tán rộng khoảng 10 m, thân nhiều u sần sùi, cành phủ đầy địa y. Cây thứ hai to và khỏe hơn, nằm trong khuôn viên cũ của Trường THCS Vĩnh Tiến, cao khoảng 25 m, tán rộng 20-30 m, gốc trồi lên mặt đất với nhiều điểm lồi lớn. Vào mùa hè, tán lá hai cây tỏa bóng mát rộng, tạo nên cảnh quan đặc trưng cho làng cổ.

Cây thị ở trung tâm làng Xuân Giai. Ảnh: Lê Hoàng

Trong kháng chiến chống Mỹ, hai cây thị từng là nơi nghỉ chân, trú ẩn cho bộ đội, xe cộ, pháo binh trên đường hành quân. Đây cũng là điểm tụ họp trong sinh hoạt cộng đồng và là nơi dân làng nghỉ ngơi khi ra đồng.

"Với người dân Xuân Giai, hai cây thị không chỉ là cổ thụ mà còn là hồn cốt của làng quê", ông Trịnh Hữu Anh, Phó giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di sản Thành nhà Hồ nói, cho biết hàng năm, cây vẫn đơm hoa, kết trái đều đặn. Người dân nơi đây gìn giữ hai cây như báu vật chung của cộng đồng.

Cây thị nằm trong khuôn viên trường THCS Vĩnh Tiến cũ. Ảnh: Lê Hoàng

Năm 2015, hai cây được Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam công nhận là Cây Di sản Việt Nam. Trung tâm Bảo tồn Di sản Thành nhà Hồ cùng chính quyền địa phương duy trì cảnh quan xanh, sạch quanh khu vực để phục vụ du khách tham quan, chụp ảnh. Vào mùa thị chín, người dân còn mang sản vật địa phương giới thiệu tới du khách, góp phần quảng bá văn hóa bản địa.

"Việc bảo tồn và phát huy giá trị hai cây thị cổ không chỉ giữ gìn di sản thiên nhiên mà còn thúc đẩy du lịch bền vững, gắn kết cộng đồng với di sản văn hóa", ông Hữu Anh nói.

Cây thị cổ cao gấp đôi căn nhà hai tầng ở Xuân Giai. Ảnh: Lê Hoàng

Thành nhà Hồ được xây dựng năm 1397, thuộc địa bàn hai xã Vĩnh Tiến và Vĩnh Long. Sau hơn 620 năm, phần lớn công trình trong Hoàng thành đã bị phá hủy, dấu tích cung điện xưa nay vẫn nằm ẩn dưới những thửa ruộng của người dân quanh vùng. Ngày 27/6/2011, Thành nhà Hồ được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới.

Lê Hoàng