Gạo ST25 do ông Cua lai tạo, từng đạt giải nhất tại Hội thi Gạo ngon nhất thế giới năm 2019 và 2023. Ông cho biết việc xây dựng vùng nguyên liệu cho giống gạo này dựa trên mô hình "nền nông nghiệp quay về tự nhiên" – nơi người nông dân tận dụng tài nguyên sẵn có như vi sinh vật, nấm, vi khuẩn thay cho phân bón và thuốc bảo vệ thực vật.

"Nông nghiệp tuần hoàn giúp sản xuất ổn định, đất đai phì nhiêu và đặc biệt là giảm phát thải khí nhà kính", ông nói.

Ông Hồ Quang Cua nói về quy trình sản xuất lúa an toàn. Ảnh: Chúc Ly

Tám năm qua, ông đã ứng dụng mô hình này trên đồng ruộng. Hai năm gần đây, kỹ sư Cua mở rộng ra vùng nguyên liệu lớn với định hướng canh tác lúa an toàn quy mô hóa, giúp đảm bảo hiệu quả kinh tế và giá trị môi trường.

Trên cánh đồng ST25, ông khuyến khích nông dân sử dụng phân hữu cơ để tăng đề kháng cho cây lúa, giảm sâu bệnh cho vụ sau. Các loại vi sinh vật như vi khuẩn cố định đạm, nấm phân giải lân giúp cây hấp thu dinh dưỡng từ đất mà không cần phân bón vô cơ.

"Ngay sau khi sạ lúa, vi khuẩn phân giải lân giúp rễ bám sâu vào đất, hút được lượng phân tồn dư từ vụ trước. Nấm và vi sinh vật còn giúp phân giải hữu cơ, làm sạch ruộng, tiêu diệt mầm bệnh", ông nói.

Người sản xuất được khuyến cáo không sử dụng thuốc diệt sâu, nhất là trong giai đoạn đầu, để tạo điều kiện cho côn trùng có lợi phát triển và tiêu diệt sâu hại.

Ông Cua đặt vấn đề vì sao lúa mùa ngày xưa không có thuốc mà vẫn sống khỏe. Bởi trong tự nhiên, hệ sinh thái cần thời gian để cân bằng: côn trùng gây hại xuất hiện trước, thiên địch theo sau. Nếu không can thiệp hóa chất, tự nhiên sẽ sản sinh ra cơ chế kiểm soát.

"Trước đây người dân dùng thuốc hóa học là cần thiết, nhưng dần dần lại không có phương pháp kiểm soát phù hợp, dẫn tới lạm dụng", ông cho hay.

Năm 2017, ông Cua bắt đầu trồng lúa hữu cơ và được cấp chứng nhận. Nhưng không lâu sau, ông buộc phải dừng lại do vùng sản xuất truyền thống lân cận vẫn sử dụng thuốc hóa học, ảnh hưởng tiêu chuẩn lúa sạch.

"Hồi đó chưa có drone, tôi làm bao nhiêu được chứng nhận bấy nhiêu. Nhưng sau này drone bay khắp nơi, thuốc trôi sang là mất sạch chứng nhận. Thiên địch bị tiêu diệt, dịch hại bùng phát là nông dân không trở tay kịp", ông kể.

Từ thực tế này, ông định hình rõ hơn mô hình "nông nghiệp an toàn" – không cần đạt chuẩn hữu cơ nhưng vẫn hạn chế tối đa hóa chất, dựa trên nguyên lý tuần hoàn sinh học.

Hiện ông xây dựng vùng nguyên liệu lúa an toàn ở vùng lúa tôm của bán đảo Cà Mau, làm 2 vụ khoảng 1.500 ha, chủ yếu tập trung ở huyện Phước Long, thị xã Giá Rai (Bạc Liêu), huyện U Minh (Cà Mau), huyện An Minh, An Biên (Kiên Giang). Ngoài ra, ông phát triển 1.500 ha lúa an toàn ở thị xã Ngã Năm, Sóc Trăng.

Ông Hồ Quang Cua trên cánh đồng lúa ST25. Ảnh: Chúc Ly

Theo ông, mô hình này chỉ hiệu quả khi áp dụng trên diện rộng, không thể làm lẻ tẻ từng hộ vì sẽ bị ảnh hưởng chéo, khó kiểm soát đồng bộ thiên địch, thuốc hóa học hay nguồn nước.

Là người theo hướng nghiên cứu ứng dụng, ông Cua cho biết mô hình nông nghiệp tuần hoàn phụ thuộc rất lớn vào nguồn vi sinh vật, nấm, vi khuẩn từ tự nhiên hoặc sản xuất chuyên ngành. Nhưng đến nay, Việt Nam chưa có hệ thống đầu tư bài bản cho ngành chế phẩm sinh học phục vụ trồng lúa.

"Nếu hạn chế hóa chất, thiên nhiên sẽ cho côn trùng, vi khuẩn, nấm có lợi phát triển. Nhưng hiện chưa có sản phẩm vi sinh nội địa đủ mạnh, phải trông chờ vào nghiên cứu nhỏ lẻ", ông nói.

Lúa ST25 canh tác theo mô hình tuần hoàn hiện có năng suất trung bình 6 tấn/ha, được thương lái thu mua với giá cao hơn lúa thường từ 3.000 đồng/kg trở lên.

Theo ông Cua, nông dân hài lòng nhất là không còn phải phun thuốc, không ngửi mùi hóa chất, đất đai tốt dần theo từng vụ. "Chi phí sản xuất không tăng, chất lượng đạt yêu cầu, người tiêu dùng yên tâm, còn môi trường thì giảm được phát thải khí nhà kính", kỹ sư Cua chia sẻ.

Bà Nguyễn Thị Ngọc Điệp, nông dân ở phường 2, thị xã Ngã Năm, là một trong hơn 100 hộ đang áp dụng mô hình này trên diện tích hơn 250 ha. Gia đình bà làm 2 ha lúa ST25 theo phương pháp tuần hoàn hơn 2 năm. Mỗi vụ, sau khi trừ chi phí, bà thu lãi khoảng 50-60 triệu đồng/ha.

"Giảm thuốc, dùng phân vi sinh nên làm nhẹ nhàng hơn, không lo độc hại. Người tiêu dùng cũng không phải ăn cơm có dư lượng thuốc sâu", bà nói.

Qua thực tiễn sản xuất, ông Cua cho rằng mô hình lúa an toàn tuần hoàn rất phù hợp với tiêu chí của Đề án một triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp mà ngành nông nghiệp đang triển khai. Nếu được Nhà nước hỗ trợ quản lý, đào tạo nông dân, nhân rộng theo vùng sẽ ít tốn kém, không tăng chi phí mà còn nâng giá trị sản phẩm và thương hiệu quốc gia.

Thứ trưởng Trần Thanh Nam (thứ 2 từ phải qua) tham quan mô hình sản xuất lúa an toàn ở thị xã Ngã Năm, Sóc Trăng. Ảnh: An Minh

Hồi tháng 2, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) Trần Thanh Nam đã đến thị xã Ngã Năm tham quan mô hình trồng lúa ST24, ST25 an toàn. Ông đánh giá cao cách làm của địa phương và đề nghị các cơ quan chức năng tổ chức tập huấn, xây dựng hợp tác xã sản xuất bài bản, từng bước nâng tầm thương hiệu gạo ST25 trên thị trường quốc tế.

Chúc Ly