Quần thể Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn Kiếp Bạc gồm 12 điểm di tích chính, trải rộng ở ba tỉnh thành là Hải Phòng, Quảng Ninh và Bắc Ninh. Trong đó Hoa Yên, ngôi chùa trung tâm của toàn bộ hệ thống chùa trên núi Yên Tử, được sử sách nhắc đến nhiều lần, là nơi Phật Hoàng Trần Nhân Tông tu hành, giác ngộ và giảng đạo cho các đệ tử.

Chùa có từ thời Lý, được xây cất, tu sửa thời Trần và các giai đoạn sau đó, vườn tháp có từ năm 1309. Thời Lý Trần (thế kỷ 11-14), chùa có tên là Vân Yên, được vua Lê Thánh Tông (thế kỷ 15) đổi tên thành Hoa Yên. Hiện chùa còn các họa tiết hoa văn niên đại thời Trần, nhiều bia đá niên đại thời Hậu Lê, bài minh khắc trên chuông đồng thời Nguyễn…

Vườn Tháp Huệ Quang nằm ở độ cao 500 m, là nơi lưu giữ ngọc cốt của các nhà sư từng tu hành tại Yên Tử. Toàn bộ vườn tháp hiện còn lưu giữ 97 ngôi tháp mộ. Mỗi tháp mộ có kích thước và độ cao thấp khác nhau, thể hiện vị trí, chức sắc của các nhà sư tu hành nơi đây.

Trong đó, tháp Tổ nằm ở vị trí trung tâm của vườn tháp, lưu giữ xá lợi của Phật Hoàng Trần Nhân Tông. Tháp do vua Trần Anh Tông cùng triều đình và Đệ Nhị Tổ Pháp Loa cùng các tăng sĩ thiền phái Trúc Lâm xây dựng vào năm Kỷ Dậu, niên hiệu Long Hưng thứ 17 đời vua Trần Anh Tông (1309), sau khi Phật Hoàng Trần Nhân Tông nhập niết bàn (1308).

Chùa Lân, còn gọi thiền viện Trúc Lâm Yên Tử hay Long Động, tọa lạc trên một quả núi giống hình con Kỳ Lân nằm phủ phục, ở cửa ngõ vào khu trung tâm chùa tháp ở Yên Tử.

Chùa Lân được xây cất từ thời Trần, là nơi các Đệ nhị Tổ Pháp Loa và Đệ tam Tổ Huyền Quang thuyết pháp. Thời Lê Trung Hưng, chùa được cải tạo, mở mang lớn hơn, gắn với tên tuổi của thiền sư Chân Nguyên, người có công lớn nhất trong việc chấn hưng Phật giáo Trúc Lâm.

Ngày nay, ngôi chùa vẫn là điểm đến hàng năm của các tín đồ Phật giáo và du khách hành hương lên Khu di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh Yên Tử.

Hiện nay, chùa Lân là ngôi chùa lớn với quy mô kiến trúc nguy nga nhất trong hệ thống chùa tháp ở Yên Tử với diện tích 125.198 m2, do hòa thượng Thích Thanh Từ cùng phật tử thập phương công đức xây dựng

Chính điện được khởi công năm 2002 trên nền ngôi chùa cũ thời Trần. Phía cửa bước vào chính điện còn trưng bày dấu tích nền móng chùa thời Trần.

Am chùa Ngọa Vân thuộc Khu di tích lịch sử nhà Trần ở Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh. Nơi đây nổi tiếng với đá niết bàn và tháp Phật Hoàng, lưu giữ một phần xá lỵ của Phật Hoàng. Triều đình và Đệ nhị Tổ Pháp Loa đã xây thêm nhiều công trình, tạo nên ngôi chùa nằm cách am khoảng 200 m

Ngôi chùa từ thời Trần (thế kỷ 14) đã bị hư hại và được xây lại nhiều lần vào thời Lê Trung Hưng (thế kỷ 17-18), thời Nguyễn (thế kỷ 19-20), gần đây nhất là vào năm 2023.

Tháp Phật Hoàng ban đầu do Đệ nhị Tổ Pháp Loa xây cũng bị hư hại và được xây lại vào năm 1707. Phía trước có voi đá, ngựa đá và bia đá dựng năm 1840. Bên trong tháp có một tấm bia đá khắc chữ Hán. Một tịnh thất khác gọi là Thiên Sơn Tự để thờ các vị thần núi được xây cất bên cạnh tháp Phật Hoàng.

Tượng Phật hoàng Trần Nhân Tông trong tư thế nằm đặt trong am Ngọa Vân.

Theo Đại Việt sử ký toàn thư, đến ngày 1/11/1308, Phật hoàng Trần Nhân Tông đã nhập niết bàn tại đây. Sau đó, am Ngọa Vân, nơi ngài ở được dùng lại để thờ cúng. Chùa Ngọa Vân được xây sau khi Phật Hoàng qua đời, cũng vào đời nhà Trần, để thờ Phật và thực hiện việc hành đạo.

Thái Miếu ở Khu di tích lịch sử nhà Trần ở Đông Triều, Quảng Ninh là nơi thờ cúng tổ tiên và 14 vị vua Trần. Trải qua các biến cố của lịch sử, Thái Miếu đã bị phá hủy và dần mai một, chỉ còn những phế tích. Năm 2014, Thái Miếu được khởi công xây dựng trên cùng một trục với Thái Miếu cũ, năm gian hai chái với họa tiết hoa văn mô phỏng theo kiến trúc thời Trần.

Khu di tích được công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia ngay từ đợt đầu năm 1962 và được công nhận là di tích quốc gia đặc biệt vào năm 2013.

Lễ hội Thái Miếu nhà Trần hàng năm diễn ra vào tháng 1 âm lịch nhằm tưởng nhớ công đức các vị vua Trần và bậc tiền nhân, đồng thời giáo dục truyền thống "uống nước nhớ nguồn" cho thế hệ mai sau.

Bãi cọc Yên Giang thuộc phường Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh (phường Yên Giang, thị xã Quảng Yên cũ). Bãi cọc thuộc hệ thống các bãi cọc và di tích liên quan đến trận chiến Bạch Đằng năm 1288, thể hiện vai trò, ảnh hưởng của Phật giáo Trúc Lâm trong chiến tranh bảo vệ Tổ quốc cũng như truyền thống sử dụng đất đai, rừng núi, sông nước, hang động, biển đảo của người Việt.

Bãi cọc được tìm thấy trong nhiều cuộc khai quật từ những năm 1950.

Ngày 12/7, tại kỳ họp thứ 47 ở Paris, Ủy ban Di sản Thế giới UNESCO công nhận quần thể Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn Kiếp Bạc là Di sản văn hóa thế giới. Đây là di sản thế giới thứ 9 của Việt Nam và là di sản thế giới liên tỉnh thứ hai, sau vịnh Hạ Long - quần đảo Cát Bà.

Lê Tân

Ảnh: Tùng Lâm - Thanh Tùng - Đình Dũng