Hay quên, mất phương hướng, rối loạn về màu sắc và con số là một số vấn đề mà Vasyl, 28 tuổi, phải đối mặt hàng ngày. Trên thực tế, thanh niên 28 tuổi ở miền trung Ukraine này đã phải điều trị tâm thần vì rối loạn nhân cách từ năm 2015.

Bạn đời Olena cho biết Vasyl chưa bao giờ thừa nhận bản thân có vấn đề và có thể anh đã giấu những thông tin này khi được giới chức Ukraine gọi nhập ngũ. Do đó, Vasyl đủ tiêu chuẩn nhập ngũ và được điều đến miền nam Ukraine để huấn luyện tân binh trước khi được triển khai ra tiền tuyến.

Olena đã cố gắng giải thích với sĩ quan chỉ huy của Vasyl. Cô cung cấp hồ sơ khám bệnh tại một bệnh viện tâm thần hồi năm 2015, trong đó ghi các triệu chứng của Vasyl sẽ nghiêm trọng hơn nếu anh bị căng thẳng. Sĩ quan chỉ huy ban đầu tỏ ra thông cảm, nhưng sau đó đã bác bỏ hồ sơ này vì nó đã quá cũ.

Vasyl không phải trường hợp duy nhất không đảm bảo tiêu chuẩn sức khỏe nhưng vẫn phục vụ trong quân đội Ukraine, trong bối cảnh nước này đối mặt với tình trạng thiếu binh lực nghiêm trọng sau hơn ba năm chiến sự. Để phục vụ nhu cầu tác chiến và bù đắp tổn thất trên chiến trường, quân đội Ukraine đang tăng cường tuyển quân ở hậu phương, gọi nhập ngũ cả những trường hợp được coi là dưới chuẩn.

Dmytro Lubinets, ủy viên quốc hội Ukraine về nhân quyền, thừa nhận có những người bệnh bị gọi nhập ngũ, nhưng ông không rõ con số chính xác. "Tình trạng này có thể xảy ra nếu nhân viên tuyển quân phớt lờ hồ sơ y tế hay tình trạng sức khỏe của người đó", ông Lubinets nói với DW.

Vasyl được gọi nhập ngũ dù đang được điều trị tâm thần vì rối loạn nhân cách từ năm 2015. Ảnh: privat

Ukraine có ngân hàng dữ liệu y tế Helsi, nơi các bác sĩ quân y thường tra cứu để xác định tân binh gặp vấn đề nào về sức khỏe hay không. Helsi được mô tả là "hệ thống thông tin y khoa phổ biến nhất dành cho các cơ sở y tế và bệnh nhân ở Ukraine".

Nhưng kết quả chẩn đoán tâm thần của Vasyl lại không có trên Helsi, theo luật sư Ukraine Yevhen Tsekhmister. Thông tin về sức khỏe tâm thần chỉ được phép lưu trữ trên hệ thống nếu bệnh nhân cho phép.

Nếu kết quả chẩn đoán về sức khỏe tâm thần của Vasyl có trên Helsi, theo Lệnh số 402 của Bộ Quốc phòng Ukraine, thanh niên này không đủ điều kiện để nhập ngũ. Lệnh này quy định những gì mà hội đồng giám định quân y cần kiểm tra, cũng như cách đánh giá mức độ phù hợp của một binh sĩ đối với nhiệm vụ trong quân đội.

Ông Tsekhmister lý giải rằng bác sĩ quân y chỉ tin vào tài liệu chính thức, bởi nhiều trường hợp tân binh đã làm giả chứng nhận tâm thần để tránh phải nhập ngũ. "Nếu được tư vấn pháp lý sớm và có đầy đủ bằng chứng cập nhật hơn, Vasyl đã không bị gọi nhập ngũ," luật sư này nhận định.

Chỉ huy một lữ đoàn Ukraine cho biết ông từng được tự chọn tân binh vào đơn vị, nhưng "có người thì không còn răng, có người thì mắc bệnh lao". Một số tân binh đã được phân bổ đến nhiều lữ đoàn nhưng không chỉ huy nào muốn nhận, dù chỉ là để đào chiến hào.

Kyrylo là tân binh nhập ngũ hồi đầu năm. Khi ở văn phòng tuyển quân, anh thấy cả những người vô gia cư với chân sưng tấy, nghiện ma túy và nghiện rượu.

Tại một số phòng tuyển quân, kiểm tra y tế chỉ mang tính hình thức, thậm chí có nơi còn không thực hiện, Kyrylo nói. Chỉ đến khi vào trung tâm huấn luyện, tân binh mới được kiểm tra y tế kỹ lưỡng hơn.

Binh sĩ tên Oleksandr thậm chí còn thấy cả người bị động kinh trong đợt tuyển quân. Anh cho biết cách tuyển quân sơ sài này từng dẫn đến trường hợp một người bị tâm thần phân liệt được phân bổ về một lữ đoàn lính thủy đánh bộ hồi năm 2024. May mắn là giới chức kịp thời phát hiện trường hợp này và sửa sai.

"Họ không phát vũ khí cho người đó và anh ta rời đơn vị sau vài ngày", Oleksandr nói.

Luật sư Tsekhmister cho rằng những trường hợp như vậy không hiếm gặp.

"Một binh sĩ cao 1m75, nặng 38 kg, thị lực kém, chậm phát triển và có lồng ngực bất thường, không thể đi lại hay hít thở nếu mặc áo chống đạn, vẫn tại ngũ từ năm 2022. Binh sĩ này thường xuyên được luân chuyển từ đơn vị này sang đơn vị khác hoặc đến bệnh viện để chăm sóc y tế", ông Tsekhmister nói, nhưng không đề cập danh tính cụ thể của quân nhân Ukraine.

Luật sư này cho hay do không có yếu tố nào trong số này thuộc diện "không đủ điều kiện phục vụ", cấp trên không thể cho binh sĩ đó xuất ngũ với lý do y tế.

Những trường hợp như vậy khiến các chỉ huy khó xử, khi không thể giao nhiệm vụ cho họ, nhưng cũng không thể để họ xuất ngũ. Theo ông Tsekhmister, tình trạng này đặc biệt nghiêm trọng ở lực lượng bộ binh và hậu cần.

Theo ông Lubinets, kể từ đầu năm nay, đã có hơn 2.000 đơn khiếu nại về vi phạm nhân quyền trong quá trình tuyển quân. Năm 2024, con số này là 3.500.

"Chúng tôi luôn phản hồi, dù không phải khiếu nại nào cũng có cơ sở", ông Lubinets cho biết. "Có những lúc chúng tôi cử đại diện đến hội đồng tuyển quân địa phương để giúp những người có vấn đề y tế được xuất ngũ".

Nhìn chung, ông Lubinets cho rằng các tân binh nên được tuyển lựa một cách cẩn trọng hơn, ngay cả khi quân đội Ukraine đang thiếu nhân lực nghiêm trọng. "Không phải bất kỳ vấn đề y tế nào cũng đồng nghĩa bạn không đủ điều kiện nhập ngũ. Nếu bị đau lưng, bạn không thể tham gia lực lượng xung kích, nhưng vẫn có thể làm việc trên máy tính", ông nói.

Nhà hoạt động nhân quyền Olha Reshetylova, được Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky bổ nhiệm làm thanh tra quân đội cuối năm 2024, khuyến cáo các cá nhân nên chủ động cập nhật hồ sơ y tế lên Helsi và với chỉ huy. Bà lưu ý thêm rằng sức khỏe tâm thần của binh sĩ có thể suy giảm trong huấn luyện.

Các sĩ quan chỉ huy cũng không muốn binh sĩ có vấn đề về sức khỏe phục vụ trong đơn vị của họ, do đó luôn tạo điều kiện để những người này được điều trị nếu cần, bà Reshetylova nói.

Binh sĩ Ukraine trong khóa huấn luyện gần Durrington, miền nam Anh tháng 10/2022. Ảnh: AFP

Bộ Tư lệnh Quân y Ukraine, đơn vị chịu trách nhiệm hỗ trợ y tế cho binh sĩ, khẳng định rằng mọi việc đang được thực hiện đúng quy trình.

"Đánh giá của các bác sĩ quân y dựa trên chẩn đoán từ bác sĩ chuyên khoa", đại tá Yuriy Pololyan, phó tư lệnh lực lượng quân y, nói. "Hệ thống hiện không cho phép đánh giá tổng hợp dựa trên nhiều bệnh lý cùng lúc".

Bà Reshetylova cho rằng việc thiếu khả năng đánh giá tổng thể như vậy là một dấu hiệu cho thấy hệ thống tuyển quân của Ukraine đang gặp vấn đề và cần được xem xét lại.

Về Vasyl, khóa huấn luyện cơ bản đã gần kết thúc và anh sắp được phân về một đơn vị chiến đấu. Luật sư Tsekhmister đang cố gắng thu xếp để Vasyl được giám định tâm thần lần hai bởi các bác sĩ quân y trước khi anh ra tiền tuyến. Theo lời Olena, Vasyl đã được cấp phát vũ khí.

"Nếu Vasyl ra tiền tuyến thì đó sẽ là mối nguy cho cả đơn vị", ông Tsekhmister cảnh báo. "Không ai có thể đoán trước được khi nào tình trạng tâm thần của cậu ấy sụp đổ, hay ai có thể trở thành mục tiêu".

Như Tâm (Theo DW, Reuters, AFP)