Trung Quốc tháng trước khởi công xây dựng dự án thủy điện khổng lồ tại vùng rìa cao nguyên Tây Tạng, trên sông Nhã Lỗ Tạng Bố. Đây được đánh giá là một "kỳ quan kỹ thuật", đóng vai trò trung tâm trong chiến lược lâu dài của Bắc Kinh nhằm đạt được khả năng tự chủ trong các lĩnh vực thiết yếu như năng lượng.

Để hoàn thành dự án trị giá 167 tỷ USD này, các kỹ sư Trung Quốc sẽ phải đào đường hầm xuyên qua những ngọn núi cao để khai thác năng lượng thủy điện từ con sông chảy qua hẻm núi sâu nhất và có thể là dài nhất hành tinh.

Một đoạn sông Nhã Lỗ Tạng Bố. Ảnh: Xinhua

Khi hoàn thành, dự án có thể tạo ra sản lượng gấp ba lần đập Tam Hiệp, nhà máy thủy điện lớn nhất thế giới của Trung Quốc hiện tại, vốn đủ cung cấp điện cho khoảng 40 triệu hộ gia đình.

Công trình là minh chứng rõ nét cho quyết tâm của Trung Quốc trong nỗ lực tự chủ các lĩnh vực trọng yếu, từ công nghệ đến lương thực. Nó đang được đẩy mạnh hơn bao giờ hết trong bối cảnh cạnh tranh cường quốc ngày càng gay gắt giữa Bắc Kinh và Washington.

Trung Quốc năm 2023 nhập gần 1/4 nguồn cung năng lượng từ nước ngoài để phục vụ nhu cầu phát triển kinh tế và Bắc Kinh đang tìm mọi cách để giảm tình trạng phụ thuộc này.

Dự án cũng được kỳ vọng sẽ rót một lượng lớn tiền vào nền kinh tế đang tăng trưởng chậm lại của Trung Quốc, tạo ra nhiều việc làm, cơ hội kinh doanh tại Tây Tạng, một trong những khu vực xa xôi nhất đất nước.

Một mạng lưới truyền tải điện cao thế trị giá 7 tỷ USD theo kế hoạch sẽ đưa điện từ công trình ở Tây Tạng đến tỉnh Quảng Đông, trung tâm kinh tế ở bờ biển đông nam Trung Quốc, cùng Hong Kong và Macau.

Thiết kế dự kiến của siêu đập thủy điện trên sông Nhã Lỗ Tạng Bố. Đồ họa: WSJ

Trung Quốc chưa tiết lộ chi tiết về kế hoạch xây dựng đập thủy điện, nhưng rõ ràng bản phác thảo dự án cho thấy họ muốn tránh mọi rủi ro có thể xảy ra. Dự án nhiều khả năng sẽ không dựa vào một siêu đập xây trên núi để tạo ra điện.

Thay vào đó, theo các bài đăng trực tuyến của giới thủy văn học Trung Quốc và những tuyên bố từ chính quyền, họ sẽ khoan đường hầm xuyên lòng núi, bắt đầu từ phía trên cao và kết thúc ở phía dưới hẻm núi lớn Nhã Lỗ Tạng Bố.

Về cơ bản, nó sẽ cắt ngang một khúc cua hình chữ U, nơi con sông đổ dốc gần như thẳng đứng gần 3,2 km trên quãng đường dài hơn 480 km. Theo kế hoạch, dự án sẽ có các con đập ở đầu và cuối đường hầm, nơi nước được chuyển hướng để chạy turbin.

Giới chuyên gia nhận định dự án dường như tập trung vào thiết kế "thủy điện dòng chảy", sử dụng lưu lượng nước mà không cần xây đập lớn để tích trữ.

"Con đập không lấy nước ra khỏi sông", Mark Giordano, giáo sư địa lý tại Đại học Georgetown, cho hay. "Họ sẽ chuyển hướng nước từ một đoạn sông thuộc Trung Quốc, đi qua đường hầm và quay trở lại sông ở phía Trung Quốc trước khi chảy sang Ấn Độ".

"Đó là một ý tưởng siêu thông minh", Ruth Gamble, nhà sử học môi trường tại Đại học La Trobe ở Australia, người chuyên nghiên cứu các dòng sông ở dãy Himalaya, cho biết. "Tôi không thích đập thủy điện nhưng dự án này đã tránh được tất cả những sai lầm của các con đập từ trước tới nay".

Tuy nhiên, kế hoạch xây đập thủy điện trên sông Nhã Lỗ Tạng Bố cũng gây lo ngại về tác động xuyên biên giới, bởi con sông này chảy vào cả vùng đông bắc Ấn Độ rồi qua phía nam Bangladesh.

Dòng chảy của sông Nhã Lỗ Tạng Bố đi qua Trung Quốc, Ấn Độ và Bangladesh. Đồ họa: Daily Star

Công trình được xây dựng tại khu vực từng xảy ra động đất lớn. Năm 1950, trận động đất mạnh 8,6 độ với tâm chấn cách nơi sông Nhã Lỗ Tạng Bố chảy vào Ấn Độ khoảng 80 km đã khiến hơn 4.500 người thiệt mạng và gây ra hàng trăm vụ lở đất, một số vụ chặn dòng chảy của con sông.

"Đây là khu vực có nguy cơ động đất cao, một rủi ro khá rõ ràng", Giordano nói.

Trung Quốc vài thập kỷ qua đã thực hiện nhiều dự án thủy điện quy mô lớn nhằm thúc đẩy nguồn cung năng lượng tái tạo. Đập Tam Hiệp, hoàn thành vào năm 2006, đã tạo ra một hồ chứa dài khoảng 644 km trên sông Dương Tử và khiến 1,3 triệu người sống xung quanh phải di dời.

Trong khi đập Tam Hiệp từng gây ra hoài nghi, dự án trên sông Nhã Lỗ Tạng Bố lại vấp phải ít phản đối hơn nhiều. Điều này cho thấy những dự án xây dựng thủy điện của Trung Quốc đang ngày càng tạo được lòng tin lớn hơn.

Tuy nhiên, dự án vẫn ít nhiều bị phản đối từ bên kia biên giới. Pema Khandu, Thủ hiến bang Arunachal Pradesh, Ấn Độ gọi đây là một "quả bom nước" gây ra nguy cơ sống còn cho người dân của ông, bởi việc xả nước không đúng lúc có thể làm trầm trọng thêm tình trạng lũ lụt theo mùa.

Công trình đập Yebatan, một trong số nhiều con đập đang được Trung Quốc xây dựng dọc theo thượng nguồn sông Dương Tử. Ảnh: Xinhua

Ấn Độ đã đối phó bằng kế hoạch xây dựng một siêu đập trên con sông nhằm kiểm soát dòng chảy.

Ấn Độ và Trung Quốc cũng đang tranh chấp chủ quyền ở Arunachal Pradesh. Quan hệ hai nước từng xấu đi vào năm 2020 sau một cuộc đụng độ quân sự ở biên giới khiến ít nhất 20 binh sĩ Ấn Độ và 4 binh sĩ Trung Quốc thiệt mạng.

Trung Quốc, Ấn Độ và Bangladesh không có thỏa thuận chung nào về việc quản lý sông Nhã Lỗ Tạng Bố. Khi chảy vào Ấn Độ, nó được đặt tên Brahmaputra và cuối cùng hợp lưu với sông Hằng ở Bangladesh.

Trung Quốc đến nay vẫn bác bỏ chỉ trích từ các quốc gia ở hạ nguồn, vốn cho rằng họ có thể chịu ảnh hưởng từ những thay đổi trong dòng chảy của nước và trầm tích. Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Quách Gia Côn cho biết dự án sẽ "đẩy nhanh phát triển năng lượng sạch, cải thiện đời sống người dân địa phương và giúp chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu".

Theo Trung Quốc, tiềm năng của sông Nhã Lỗ Tạng Bố chưa được khai thác tương xứng. Một nhóm nhà thủy văn nước này hồi năm 2022 ước tính con sông mới chỉ được khai thác 2% công suất thủy điện tiềm năng.

Vũ Hoàng (Theo WSJ, AFP, Reuters)