Iceland, quốc gia có chưa tới 400.000 dân nằm trên vùng biển băng giá giữa Greenland và Na Uy, là một trong 12 thành viên sáng lập NATO. Tuy nhiên, đây là quốc gia duy nhất của NATO không có quân đội thường trực; không có lục quân, hải quân hay không quân theo nghĩa truyền thống.

Lý do rõ ràng nhất là Iceland có dân số quá nhỏ để thiết lập quân đội và trang trải chi phí đắt đỏ duy trì lực lượng. Tuy nhiên, suốt nhiều thập kỷ qua, người dân ở quốc đảo hẻo lánh có cuộc sống rất yên bình và hầu như không lo lắng về các mối đe dọa của tàu chiến.

Sự yên bình đó đang đối mặt rủi ro. Khi biến đổi khí hậu khiến băng tan và mở ra các tuyến đường biển từng không thể đi qua, những rủi ro ngày càng lớn do hoạt động quân sự gia tăng ở vùng biển gần Vòng Bắc Cực.

Căng thẳng đang gia tăng giữa chính quyền Tổng thống Donald Trump và các đồng minh châu Âu. Áp lực rõ ràng có thể thấy ở Greenland, hòn đảo thuộc Đan Mạch, cách Iceland hơn 1.200 km. Tổng thống Trump muốn Mỹ kiểm soát hòn đảo chiến lược này, trong khi Đan Mạch kiên quyết phản đối.

Một góc thủ đô Reykjavik, Iceland. Ảnh: Britannica

Iceland, nơi ít băng giá hơn Greenland, không giàu có về khoáng sản như lãnh thổ của Đan Mạch. Song Iceland từ lâu cũng là vị trí quan trọng cho nỗ lực phòng thủ của Mỹ và NATO. Đây là nơi đặt căn cứ Keflavik của NATO trong giai đoạn Chiến tranh Lạnh để giám sát hoạt động của hải quân Liên Xô.

Khi căng thẳng với Nga gia tăng năm 2014, quan chức Mỹ đã nói với các đối tác Iceland rằng họ muốn nối lại hoạt động tại căn cứ không quân Keflavik xuống cấp bên ngoài thủ đô Reykjavik. Iceland đã nhanh chóng đồng ý và bắt đầu đầu tư cho hạ tầng quân sự trên hòn đảo.

Mở cửa với Mỹ và các đối tác NATO khác là cách quốc gia nhỏ bé duy trì vị thế độc đáo của họ. Các máy bay săn ngầm của Mỹ hiện thường xuyên tuần tra vùng biển xung quanh căn cứ Keflavik ở tây nam Iceland. Tiêm kích của các thành viên NATO ở châu Âu thay phiên nhau cất cánh từ căn cứ này để tuần tra không phận giữa Iceland và Nga. Tàu ngầm và chiến hạm của NATO cũng thường ghé các cảng của Iceland.

Mỹ coi Iceland và Greenland đều rất quan trọng với an ninh nội địa. Greenland nằm ở vị trí có thể giúp theo dõi hành trình đầu đạn hạt nhân của Nga nhắm vào Mỹ nếu xảy ra tấn công, do đó rất quan trọng đối với khả năng phát hiện và phòng thủ tên lửa.

Iceland nằm trên vùng GIUK, nơi ngăn cách biển Na Uy và biển Bắc với Đại Tây Dương, được đặt tên theo chữ viết tắt của 3 quốc gia và vùng lãnh thổ tại đây gồm Greenland, Iceland, và Anh. Khu vực này nằm rất gần bán đảo Kola, nơi có sở chỉ huy Hạm đội Biển Bắc của Nga.

Vị trí Iceland và vùng GIUK. Đồ họa: WSJ

Iceland là phần nổi nhô cao của dãy núi ngầm Mid Atlantic Ridge, nơi phần lớn bị nhấn chìm dưới nước biển Đại Tây Dương. Tàu ngầm Nga buộc phải nâng cao gần mặt nước nếu muốn di chuyển qua khu vực này, khiến chúng dễ bị phát hiện hơn.

Trong bối cảnh căng thẳng gia tăng ở khu vực, Iceland đang cân nhắc có tái khởi động đàm phán gia nhập Liên minh châu Âu (EU) bị gián đoạn từ năm 2013 hay không. Thủ tướng Kristrun Frostadottir có kế hoạch tổ chức cuộc trưng cầu dân ý về vấn đề này vào năm 2027, khi chính phủ của bà giải quyết xong các vấn đề khác được cho là cấp bách hơn.

Một trong những vấn đề cấp bách hiện được thảo luận là đánh giá chiến lược quốc phòng quốc gia. Bà Frostadottir nói rằng việc tranh luận công khai về chủ đề này rất quan trọng "bởi hoạt động quân sự đôi khi bị né tránh ở Iceland. Thật không thoải mái khi thảo luận về nó".

Iceland và các nước Bắc Âu khác từ lâu cố gắng tránh cho khu vực không bị quân sự hóa. Khi điều này không còn khả thi, người Iceland phải xem xét việc tăng cường năng lực phòng thủ. 4 quốc gia Bắc Âu khác gồm Phần Lan, Đan Mạch, Thụy Điển và Na Uy, những nước có chung biên giới với Nga hoặc nằm trên bờ biển Baltic, gần đây đã chuyển hướng sang con đường này.

"Chưa bao giờ công chúng ủng hộ xây dựng quân đội ở Iceland và tôi không nghĩ điều đó sẽ thay đổi trong tương lai gần. Điều đó không có nghĩa chúng tôi không có hệ thống phòng thủ hay không có các liên minh, bởi phòng thủ rất quan trọng", bà Frostadottir nói.

Lực lượng bảo vệ bờ biển Iceland, được thành lập từ lâu để bảo vệ vùng biển đánh bắt hải sản, hiện đóng vai trò lớn về phòng thủ ở nước này. Họ phụ trách vận hành căn cứ không quân Keflavik và mạng lưới giám sát không phận.

Tiêm kích F-35 của Na Uy tại căn cứ Keflavik ở Iceland. Ảnh: AFP

Mối quan hệ của Iceland với quân đội Mỹ bắt đầu từ Thế chiến II, khi lực lượng Mỹ kiểm soát hòn đảo để ngăn quân đội Đức. Khi thành lập NATO năm 1949, Mỹ thấy Iceland có vị trí rất quan trọng để đảm bảo các tuyến liên lạc trên biển đến châu Âu, nên đã kéo nước này vào nhóm đầu tiên thành lập liên minh.

Các đơn vị quân đội Mỹ đã bảo vệ Iceland từ năm 1951, sau khi thỏa thuận quốc phòng giữa hai bên được ký kết. Tới năm 2006, Mỹ rút lực lượng khỏi hòn đảo để tập trung cho cuộc chiến chống khủng bố.

Sau Chiến tranh Lạnh, Iceland đã nỗ lực duy trì vị thế ở NATO, gửi nhân viên y tế tham gia các hoạt động của liên minh ở Nam Tư cũ và điều hành sân bay dân sự chính ở Afghanistan. Ở trong nước, họ đăng cai tổ chức các cuộc tập trận của NATO, trong đó có cuộc tập trận thường niên về chống thiết bị nổ tự chế, vốn được xem là mối đe dọa của quân đội Mỹ và đồng minh tại Iraq, Afghanistan.

"Chúng tôi có thể cho nổ tung những chiếc xe tại đây mà không vấp bất kỳ phàn nàn nào. Người Iceland luôn muốn chứng minh họ không chỉ là những người không làm mà hưởng", Jamie Shea, quan chức cấp cao NATO về hưu, nói.

Sự nhiệt tình đóng góp cho NATO của Iceland trái ngược với Greenland, theo Liselotte Odgaard, thành viên cấp cao tại tổ chức nghiên cứu Viện Hudson ở Washington.

Các hoạt động quân sự của Đan Mạch ở Greenland luôn bị mắc kẹt giữa một bên là lời kêu gọi làm nhiều hơn của Mỹ, một bên là sự phàn nàn của người dân trên hòn đảo. Tuy nhiên, khi ông Trump đang tăng cường gây áp lực, người dân Greenland hiện hưởng ứng Đan Mạch tăng cường hiện diện quân sự.

Thủ tướng Frostadottir nói người dân Iceland đang theo dõi chặt chẽ những diễn biến ở Greenland. Những tuyên bố của ông Trump về kiểm soát Greenland, thuế quan và sự xa cách với châu Âu đã khiến người dân Iceland lo lắng. Bà Frostadottir không muốn người Iceland coi cuộc trưng cầu dân ý về tái khởi động đàm phán gia nhập EU là sự lựa chọn giữa châu Âu và Mỹ.

"Dù an ninh là yếu tố cần thiết, tôi nghĩ điều quan trọng nhất là không để nỗi sợ hãi trở thành yếu tố chi phối quyết định của người dân về việc gia nhập EU", bà nói.

Thùy Lâm (Theo WSJ, Washington Post)