Tổng thống Mỹ Donald Trump ngày 5/8 tuyên bố sẽ tước quyền tự quản của thủ đô Washington, đặt khu vực dưới sự kiểm soát của chính quyền liên bang. Ông cho rằng tình trạng tội phạm ở Washington "đã vượt tầm kiểm soát", đe dọa sẽ hành động quyết liệt nếu giới lãnh đạo thủ đô không chấn chỉnh.

Đây không phải lần đầu tiên Tổng thống Trump đề cập ý tưởng liên bang hóa Washington, nơi các lãnh đạo chính quyền thành phố đều thuộc đảng Dân chủ. Khi tranh cử nhiệm kỳ hai, ông cam kết "sẽ tiếp quản thủ đô đang được điều hành một cách tồi tệ rồi tái thiết, để thành phố không còn là cơn ác mộng giết chóc và tội phạm nữa".

Cuối tháng 7, ông Trump tiếp tục lặp lại quan điểm này khi bàn về tình trạng người vô gia cư ở các đô thị, cho rằng Washington "cũng phải được điều hành đúng cách" và "tôi có quyền tiếp quản nó". Nhưng theo giới quan sát, ông Trump không dễ đơn phương liên bang hóa và tước quyền tự quản của thủ đô Mỹ.

Tổng thống Donald Trump tại Nhà Trắng ngày 6/8. Ảnh: AP

Thủ đô Washington (còn gọi là Washington D.C.) là nơi đặt chính quyền liên bang Mỹ, có dân số hơn 700.000 người, theo số liệu thống kê năm 2024. Thành phố được thành lập năm 1791 với vai trò là thủ đô quốc gia của Mỹ và quốc hội Mỹ đã tổ chức kỳ họp đầu tiên tại đây vào năm 1800.

Năm 1801, quốc hội Mỹ thông qua Đạo luật Đặc khu Columbia, công nhận Washington là đặc khu liên bang duy nhất của Mỹ. Theo quy định của hiến pháp Mỹ, đặc khu liên bang này không thuộc quyền quản lý của bất kỳ bang nào, mà trực tiếp nằm dưới quyền điều hành của quốc hội Mỹ, nhằm tránh việc thủ đô bị chi phối bởi một bang riêng lẻ nào.

Trải qua nhiều cuộc bầu cử, thành phố hiện được coi là thành trì của đảng Dân chủ, bởi chưa ứng viên Cộng hòa nào thắng phiếu phổ thông từ khi khu vực được phân bổ ba đại cử tri năm 1964.

Trong cuộc bầu cử năm 2016 và 2024, ông Trump chỉ nhận được lần lượt 4% và chưa đến 7% phiếu bầu tại đây.

"Washington không thích Tổng thống Trump và ông ấy cũng không ưa gì thành phố. Tổng thống thường tuyên bố Washington đang gặp khủng hoảng và chỉ có ông mới giải quyết được. Washington là mục tiêu quá dễ nên bị nhắm đến nhiều lần", George Derek Musgrove, phó giáo sư lịch sử tại Đại học Maryland, trả lời NPR.

Trước năm 1973, tổng thống Mỹ là người bổ nhiệm thị trưởng Washington, trong khi quốc hội cùng các ủy viên giám sát luật pháp và vấn đề nội bộ của thành phố.

Trước sức ép từ người dân, quốc hội Mỹ năm 1973 thông qua Đạo luật Tự quản, cho phép Washington tự bầu thị trưởng và hội đồng thành phố, tự quyết về lập pháp và hành pháp, sử dụng ngân sách, nhưng chính quyền liên bang vẫn có thể can thiệp trong trường hợp cần thiết.

Do đó, theo đúng quy định, ông Trump không thể dùng sắc lệnh hành pháp để kiểm soát thủ đô Washington, mà phải cần quốc hội thu hồi Đạo luật Tự quản năm 1973.

Phe Cộng hòa trên thực tế đã xúc tiến nỗ lực này để chiều lòng ông Trump. Thượng nghị sĩ Mike Lee và hạ nghị sĩ Andy Ogles hồi tháng 2 trình dự luật Tăng cường giám sát Washington, đảm bảo an toàn cho người dân (BOWSER) nhằm bãi bỏ Đạo luật Tự quản 1973.

Đảng Cộng hòa đang chiếm thế đa số tại lưỡng viện quốc hội, nhưng nỗ lực thông qua BOWSER gặp nhiều thách thức. Tại Thượng viện, phe Cộng hòa chỉ giữ 53/100 ghế, không đủ mức 60 cần thiết để thông qua một dự luật mà không cần phiếu từ đảng Dân chủ.

Điều này đồng nghĩa dù là phe thiểu số, đảng Dân chủ vẫn có thể ngăn cản BOWSER bằng cách dùng chiến thuật "filibuster", tức liên tục tranh luận về dự luật, khiến nó không thể được bỏ phiếu.

"Trong hơn 50 năm qua, quyền tự quản của Washington luôn nhận được sự bảo vệ vững chắc từ Nhà Trắng và đa số nghị sĩ quốc hội", Colbert I. King, cây viết của Washington Post, bình luận. "Ngay cả trong kịch bản Hạ viện thông qua một dự luật tước quyền tự quản của Washington, nó cũng sẽ bị ngăn chặn bằng filibuster ở Thượng viện".

Dù khó tước quyền tự quản của thủ đô, ông Trump và phe Cộng hòa vẫn có thể dựa vào một quy định trong Đạo luật Tự quản để siết quyền kiểm soát liên bang với Washington.

"Bất cứ khi nào Tổng thống Mỹ xác định có một tình huống đặc biệt khẩn cấp, đòi hỏi sử dụng vũ lực, ông ấy có thể chỉ đạo Thị trưởng thành phố cung cấp lực lượng và người này phải tuân theo", theo nội dung của đạo luật.

Trả lời họp báo ngày 6/8, ông Trump đã ngầm ám chỉ có thể tiếp quản Sở Cảnh sát Washington (MPD), thậm chí là điều động Vệ binh Quốc gia tới thành phố này để ứng phó tội phạm.

Ông Trump từng cân nhắc tiếp quản MPD giữa năm 2020 để ứng phó biểu tình tại thủ đô liên quan vụ người đàn ông da màu George Floyd bị cảnh sát ở Minneapolis, bang Minnesota, ghì chết. Ông Trump sau cùng không hành động vì vấp phải sự phản đối từ lãnh đạo địa phương.

Tiếp quản MPD sẽ đánh dấu lần đầu tiên chính quyền liên bang áp đặt quyền lực lên một thành phố quan trọng ở Mỹ, theo Washington Post.

Một phương án siết kiểm soát Washington nữa mà phe Cộng hòa có thể sử dụng là "điều khoản đính kèm", gắn vào các dự luật ngân sách mà quốc hội buộc phải thông qua.

Ủy ban Phân bổ Ngân sách Hạ viện hồi tháng 7 công bố dự luật phân bổ ngân sách cho chính phủ và các cơ quan liên bang năm tài khóa 2026, trong đó kèm theo một loạt hạn chế với thủ đô Washington, bao gồm giảm một nửa tài trợ cho một chương trình giáo dục và cấm dùng ngân sách địa phương chi trả cho hệ thống phạt nguội vi phạm giao thông.

Đại diện của Washington tại Hạ viện Eleanor Holmes Norton nói bà cảm thấy phẫn nộ trước số lượng "điều khoản đính kèm chống lại quyền tự quản của thủ đô" trong dự luật. Chính quyền Washington ước tính dự luật nếu được thông qua có thể khiến ngân sách thành phố mất gần 1 tỷ USD trong 4 năm tới.

Tòa nhà quốc hội Mỹ ở thủ đô Washington ngày 29/6. Ảnh: AFP

Ông Musgrove cho rằng những lợi thế trên giúp ông Trump gia tăng sức ép lên thị trưởng Washington Muriel Bowser, thành viên đảng Dân chủ.

Bà Bowser, đảng Dân chủ, mang quan điểm chỉ trích Tổng thống Trump nhưng những tháng gần đây đã phải chấp thuận một số yêu cầu từ Nhà Trắng. Bà đã cho dọn dẹp các khu trại của người vô gia cư, xóa dòng chữ "Black Lives Matter" trên tuyến phố gần Nhà Trắng, sau khi một nghị sĩ Cộng hòa soạn dự luật có thể tước tài trợ liên bang cho Washington.

"Ông ấy chỉ cần đe dọa và Thị trưởng Washington sẽ phải hiểu ý", Musgrove cho biết.

Như Tâm (Theo Washington Post, Axios, NPR)