Cơ quan An ninh Ukraine (SBU) hôm 2/6 tuyên bố chiến dịch tập kích "Mạng nhện" trước đó một ngày đã đánh trúng 41 máy bay các loại ở 5 căn cứ Nga, gồm phi cơ cảnh báo sớm A-50, oanh tạc cơ chiến lược Tu-95MS, Tu-22M3 và Tu-160, khiến 13 chiếc bị phá hủy và số khác bị hư hại.

Dựa trên dữ liệu nguồn mở tính đến hết ngày 3/6, đòn tấn công của Ukraine đã phá hủy ít nhất 5 oanh tạc cơ chiến lược Tu-95MS, 4 chiếc Tu-22M3 và một vận tải cơ An-12, đồng thời làm hư hại 3 máy bay Tu-95MS, tất cả đều ở hai căn cứ ở tỉnh Murmansk và Irkutsk. Chưa có dấu hiệu nào cho thấy tổn thất ở ba căn cứ tại tỉnh Ivanovo, Ryazan và Amur.

Video và ảnh vệ tinh chụp các sân bay cho thấy nhiều oanh tạc cơ Nga đậu ở bãi đỗ lộ thiên, thay vì cất trong nhà chứa hoặc công trình kiên cố. Điều này khiến chúng rất dễ bị vệ tinh do thám phát hiện, cũng như cho phép thiết bị bay không người lái góc nhìn thứ nhất (drone FPV) của Ukraine dễ dàng tập kích gây thiệt hại.

Nhiều người đã đặt dấu hỏi vì sao các oanh tạc cơ chiến lược, vốn là một phần trong bộ ba răn đe hạt nhân và là vũ khí rất khó thay thế của Nga, lại nằm phơi mình ở nơi trống trải mà không có biện pháp bảo vệ như vậy.

"Chúng buộc phải nằm ở vị trí có thể quan sát rõ, do đây là nghĩa vụ được quy định trong hiệp ước hạt nhân giữa Nga và Mỹ. Tình báo Ukraine có thể đã lợi dụng điều này", tướng về hưu Michael Flynn, người từng giữ chức Cố vấn An ninh Quốc gia Mỹ trong nhiệm kỳ đầu tiên của Tổng thống Donald Trump, cho biết hôm 3/6.

Ông Flynn đề cập hiệp ước kiểm soát vũ khí hạt nhân New START được Mỹ và Nga ký kết tại Cộng hòa Czech năm 2010, có hiệu lực năm 2011 và được gia hạn thêm 5 năm vào năm 2021, ngay sau khi ông Joe Biden nhậm chức.

New START quy định mỗi bên không được triển khai quá 700 tên lửa đạn đạo xuyên lục địa (ICBM), tên lửa đạn đạo phóng từ tàu ngầm (SLBM) và oanh tạc cơ mang vũ khí hạt nhân, số lượng đầu đạn hạt nhân trên các phương tiện này cũng không được vượt quá 1.550.

Các oanh tạc cơ Nga được nêu trong hiệp ước New START gồm Tu-95MS và Tu-160, trong khi của Mỹ là B-52G/H, B-IB và B-2A.

Hiệp ước thiết lập cơ chế tranh tra và xác thực nghiêm ngặt, trong đó có thị sát tại chỗ, trao đổi dữ liệu và cung cấp thông tin từ xa, nhằm bảo đảm tuân thủ điều khoản và xây dựng lòng tin giữa hai nước. Một điều khoản quan trọng của New START là quy định về "không cản trở sử dụng biện pháp kỹ thuật quốc gia (NTM)" trong hoạt động thanh sát.

Ảnh vệ tinh chụp căn cứ Belaya ngày 17/5 (trái) và 2/6, một ngày sau cuộc tập kích của Ukraine. Ảnh: Reuters

"Hiệp ước cho phép sử dụng các biện pháp kỹ thuật quốc gia, như vệ tinh, để xác minh theo cách phù hợp với luật pháp quốc tế. Hiệp ước còn có các điều khoản rõ ràng về cấm cản trở NTM hoặc sử dụng những biện pháp che giấu có thể ngăn cản hoạt động giám sát bằng NTM", tài liệu về New START của Bộ Ngoại giao Mỹ có đoạn viết.

"Điều này đồng nghĩa oanh tạc cơ của Nga và Mỹ thường đậu ở ngoài trời để vệ tinh đối phương có thể giám sát, dù New START không có quy định cụ thể như vậy", biên tập viên Sumit Ahlawat của chuyên trang quốc phòng Ấn Độ Eurasian Times nhận xét.

Tờ Wall Street Journal cũng chỉ ra rằng Mỹ và Nga thường để oanh tạc cơ chiến lược ngoài trời và ở những nơi dễ nhìn thấy, vì cả lý do tác chiến cũng như tuân thủ các thỏa thuận giải trừ vũ khí hạt nhân đạt được vào giai đoạn cuối Chiến tranh Lạnh.

Nga hồi tháng 2/2023 tuyên bố đình chỉ tham gia New START, song không rút khỏi hiệp ước này. New START vẫn sẽ có hiệu lực tới ngày 5/2/2026.

"Rõ ràng Nga không buộc phải bố trí oanh tạc cơ chiến lược ở nơi trống trải, song các điều khoản của hiệp ước và quy trình kiểm tra phức tạp kèm theo đã khiến điều này trở thành thông lệ", cây viết Ahlawat nhấn mạnh.

Tuy nhiên, một số chuyên gia không đồng tình quan điểm trên. Pavel Podvig, chuyên gia về kiểm soát vũ khí tại Viện nghiên cứu Giải trừ quân bị của Liên Hợp Quốc, cho rằng New START không cấm Nga và Mỹ cất oanh tạc cơ trong những công trình giúp bảo vệ máy bay khỏi tác động từ khí hậu, trong đó có nhà chứa.

"Trường hợp duy nhất mà hai nước bắt buộc đặt phi cơ ở nơi trống trải là khi họ muốn loại biên một trong những mẫu máy bay được đề cập trong hiệp ước và chứng minh bản thân không che giấu khí tài để tái sử dụng sau này", Podvig nêu ý kiến.

Biên đội B-52 Mỹ nằm tại bãi đỗ trên đảo Guam hồi năm 2021. Ảnh: USAF

Tổn thất nặng của Nga sau cuộc tập kích của Ukraine cũng được coi là lời cảnh tỉnh với Mỹ, bên còn lại của hiệp ước New START và cũng thường để oanh tạc cơ nằm lộ thiên.

"Các máy bay chiến lược đắt đỏ của Mỹ có thể bị phá hủy theo cách tương tự bởi bất kỳ ai sở hữu drone rẻ tiền, xe tải giao hàng, thuốc nổ và một chút kiến thức kỹ thuật. Các lãnh đạo thế giới cần phải nhận ra chiến dịch của Ukraine có tác động mang tính toàn cầu như thế nào", tướng Flynn cảnh báo.

Phạm Giang (Theo Eurasian Times. WSJ, Meduza)