Tổng thống Mỹ Donald Trump hồi đầu tháng 2 viện dẫn Đạo luật Quyền Kinh tế Khẩn cấp Quốc tế (IEEPA) để ký sắc lệnh tăng thuế nhập khẩu với hàng hóa từ Trung Quốc, Mexico và Canada. Ông chủ Nhà Trắng cho biết động thái nhằm giải quyết tình trạng khẩn cấp về fentanyl và người nhập cư trái phép vào Mỹ.

Ngày 2/4, ông Trump tiếp tục viện dẫn IEEPA để áp thuế 10% với toàn bộ hàng nhập khẩu vào Mỹ từ ngày 5/4, sau đó áp thuế đối ứng ở mức cao hơn, lên tới 50% từ ngày 9/4. Đến 9/4, ông quyết định hoãn áp mức thuế cao hơn trong 90 ngày, để các nước có thời gian đàm phán thỏa thuận thương mại với Mỹ.

Chính sách thuế quan này đã gây nhiều tranh cãi trong nội bộ nước Mỹ, làm dấy lên một số chỉ trích. Phe phản đối cũng dựa vào IEEPA để ứng phó chính quyền ông Trump.

Tổ chức Liberty Justice Home, đại diện cho 5 doanh nghiệp, và chính quyền 12 bang hồi giữa tháng 4 đệ đơn lên Tòa án Thương mại Quốc tế (CIT) ở New York, tòa án liên bang chuyên giải quyết khiếu kiện về hải quan và thương mại. Trong đơn kiện, họ cho rằng ông Trump vượt quá quyền hạn trong IEEPA.

Hơn một tháng sau, CIT ra phán quyết có lợi cho họ. "Các sắc lệnh thuế quan toàn cầu đã vượt quá mọi quyền hạn mà IEEPA trao cho Tổng thống để điều tiết xuất nhập khẩu", ba thẩm phán của CIT cho biết. Tòa cũng chặn biện pháp thuế ông Trump áp với Trung Quốc, Mexico và Canada, "vì chúng không giải quyết được các mối đe dọa được nêu ra".

Tổng thống Donald Trump phát biểu tại Nhà Trắng ngày 28/5. Ảnh: AP

IEEPA được quốc hội Mỹ thông qua năm 1977, dưới thời tổng thống Jimmy Carter. Đạo luật trao quyền điều tiết thương mại cho tổng thống sau khi tuyên bố tình trạng khẩn cấp để đối phó "bất kỳ mối đe dọa bất thường nào nhằm vào an ninh quốc gia, chính sách đối ngoại hoặc kinh tế Mỹ bắt nguồn hoàn toàn hoặc phần lớn từ ngoài Mỹ".

Đạo luật cho phép tổng thống "chặn các giao dịch, đóng băng tài sản để đối phó với nguy cơ" và phải báo cáo tình hình với quốc hội 6 tháng một lần. Trong trường hợp Mỹ bị tấn công, tổng thống có thể tịch thu tài sản có liên quan đến quốc gia, tổ chức hoặc cá nhân hỗ trợ cuộc tấn công đó.

IEEPA góp phần làm rõ và giới hạn quyền lực tổng thống theo Đạo luật Giao dịch với Kẻ thù (TWEA) được thông qua năm 1917. Trước đó, tổng thống Mỹ khi viện dẫn TWEA có quyền lực rất lớn, như tuyên bố tình trạng khẩn cấp mà không bị giới hạn về quy mô hay thời gian, không cần viện dẫn đạo luật liên quan và không bị quốc hội giám sát.

Quyền lực gần như không giới hạn của tổng thống Mỹ trong trường hợp khẩn cấp làm dấy lên tranh cãi năm 1952, thời điểm Chiến tranh Triều Tiên đang diễn ra. Các công ty thép và công nhân khi đó có tranh chấp về lương và công đoàn công nhân thép tuyên bố đình công trên toàn quốc.

Lo ngại việc đình công ảnh hưởng đến ngành quốc phòng, chính quyền Harry Truman chỉ đạo bộ trưởng thương mại Charles Sawyer tịch thu và điều hành hầu hết nhà máy thép trên cả nước. Giới công nhân ủng hộ động thái này, nhưng các công ty thép phản đối, cho rằng chính quyền liên bang không được tịch thu tài sản của họ khi quốc hội chưa chấp thuận.

Diễn biến châm ngòi vụ kiện Youngstown Sheet & Tube Co với Sawyer, khiến Tòa án Tối cao phải đứng ra phân xử và công bố phán quyết tuyên bố ông Truman vi hiến. Phán quyết phần nào giới hạn quyền lực tổng thống trong trường hợp khẩn cấp, nhưng không can thiệp quyền tuyên bố tình trạng khẩn cấp của người đứng đầu Nhà Trắng.

Một cuộc điều tra của Thượng viện năm 1973 cho thấy có 4 tuyên bố tình trạng khẩn cấp đang có hiệu lực ở Mỹ vào thời điểm đó, gồm liên quan Đại Suy thoái năm 1933, Chiến tranh Triều Tiên năm 1950, đình công của công nhân bưu chính năm 1970 và ứng phó tình hình kinh tế, tài chính suy yếu của Mỹ năm 1971.

Quốc hội Mỹ đã áp dụng Đạo luật Các tình trạng khẩn cấp Quốc gia (NEA) thông qua năm 1976 để xóa bỏ các tình trạng khẩn cấp này. NEA quy định tình trạng khẩn cấp được tuyên bố theo đạo luật sẽ tự động kết thúc sau một năm, trừ khi được tổng thống gia hạn và thông báo cho quốc hội.

Quốc hội Mỹ tiếp tục thông qua IEEPA năm 1977 để khôi phục quyền lực khẩn cấp dưới một hình thức hạn chế và có thể giám sát được. Năm 1988, cơ quan này sửa đổi TWEA và IEEPA để bảo vệ quyền của người dân trong việc tiếp nhận thông tin, bất kể chúng bắt nguồn từ đâu.

Năm 2001, sau vụ khủng bố 11/9, tổng thống George W. Bush dùng IEEPA để trấn áp các mạng lưới hỗ trợ tài chính cho khủng bố bằng cách cho phép Mỹ phong tỏa tài sản của cá nhân nước ngoài bị nghi liên quan chủ nghĩa khủng bố. Tháng 4/2015, tổng thống Barack Obama dùng IEEPA để áp trừng phạt các tin tặc nước ngoài tấn công mạng nhằm vào Mỹ.

Trong nhiệm kỳ đầu, ông Trump năm 2019 từng dọa áp thuế Mexico theo IEEPA nhưng không thực hiện. Ông viện dẫn đạo luật để trừng phạt công ty dầu khí nhà nước Venezuela và trừng phạt Iran để đáp trả "những hành động gây hấn từ Tehran".

Năm 2020, ông Trump dùng IEEPA để trừng phạt các quan chức Tòa Hình sự Quốc tế (ICC) sau khi cơ quan này điều tra cáo buộc lính Mỹ phạm tội ác chiến tranh ở Afghansitan. Ông Joe Biden sau đó đã thu hồi sắc lệnh.

Theo báo cáo từ Cơ quan Lưu trữ Quốc hội Mỹ, tính đến tháng 1 năm nay, các tổng thống Mỹ đã tuyên bố 69 tình trạng khẩn cấp quốc gia để viện dẫn IEEPA và chúng thường kéo dài gần một thập kỷ. Báo cáo cho biết 39 tình trạng khẩn cấp quốc gia vẫn còn có hiệu lực.

Khi viện dẫn IEEPA cho đòn thuế đối ứng hồi tháng 4, ông Trump cho biết thâm hụt thương mại hiện tại của Mỹ gây ra tình trạng khẩn cấp quốc gia, làm tê liệt nền kinh tế, cũng như tạo ra mối đe dọa bất thường và đáng chú ý.

Tổng thống Mỹ Donald Trump công bố bảng thuế đáp trả tại Nhà Trắng ngày 2/4. Ảnh: AFP

Tuy nhiên, phía nguyên đơn kiện chính quyền Trump lưu ý rằng IEEPA không nhắc gì đến thuế quan trong tình trạng khẩn cấp. Các thẩm phán CIT cũng nhấn mạnh bất kỳ cách giải thích nào về việc IEEPA trao quyền không giới hạn cho Tổng thống về thuế quan đều là "vi hiến". Hội đồng thẩm phán cho rằng thâm hụt thương mại của Mỹ không được coi là "mối đe dọa bất thường và đáng chú ý" như cách giải thích của Nhà Trắng.

"Tòa án không thấy IEEPA trao quyền lực không giới hạn như vậy và hủy bỏ các mức thuế quan gây tranh cãi được áp dụng dựa theo đạo luật đó", tuyên bố của hội đồng ba thẩm phán nêu rõ.

Phản ứng với phán quyết từ CIT, các luật sư Bộ Tư pháp Mỹ cho rằng thuế quan là vấn đề chính trị, không phải là điều mà tòa án này có thể quyết định. Chính quyền Tổng thống Trump đã kháng cáo lên Tòa Phúc thẩm Liên bang ngay trong tối 28/5. Giới quan sát cho rằng vụ kiện có thể cần Tòa án Tối cao can thiệp để phân xử.

Như Tâm (Theo Reuters, CNN, Congress.gov)