Gặp lại bệnh nhân vào cuối tháng 5, thạc sĩ, bác sĩ Phạm Quang Khải, Khoa Phẫu thuật Thận Tiết niệu - Nam học, Bệnh viện E (Hà Nội), sững sờ. Người đàn ông gầy rộc, vàng da, phù mặt, mệt mỏi vì không thể đi vệ sinh.

Một năm trước, ông phát hiện sỏi thận kích thước lớn, bác sĩ chỉ định tán sỏi để tránh tắc nghẽn, cơ hội khỏi bệnh 99%. Tuy nhiên, ông từ chối vì "dân gian có cách riêng, không đau đớn, rẻ tiền". Bác sĩ cố gắng giải thích cho bệnh nhân nhưng không thành công. Sự kiên quyết của người bệnh buộc anh phải thỏa hiệp.

Khi trở lại viện, người đàn ông không chấp nhận kết quả, yêu cầu kiểm tra lại. Tuy nhiên, chức năng thận của ông chỉ dưới 10 %, chỉ số creatinine vượt ngưỡng nguy kịch, thận gần như hỏng hoàn toàn.

"Để sống, bệnh nhân buộc phải chạy thận một tuần ba buổi, không thể can thiệp bằng thuốc hay phẫu thuật nữa", bác sĩ nói.

Tương tự, người phụ nữ 45 tuổi, mắc xơ gan do viêm gan B mạn tính từ năm 2020, được chỉ định dùng thuốc kháng virus điều trị tại nhà. Nghe người quen, bà tìm mua "thuốc chữa viêm gan" trên mạng với cam kết khỏi 100%. Người bán nói thuốc có nguồn gốc thảo dược, an toàn như cam thảo, nhân trần, táo tàu..., không sợ độc.

Ngoài ra, cơ sở bán thuốc khẳng định thuốc có nguồn gốc "ba đời truyền lại", tổ nghiệp là bác sĩ đông y nổi tiếng. Một thang thuốc giá 50.000 đồng, uống không gây mệt mỏi, mất ngủ, tăng cân. Sau 5 tháng, bà trở lại bệnh viện kiểm tra, phát hiện nhiễm độc gan, xơ gan nghiêm trọng.

Bác sĩ Khải đang tư vấn cho bệnh nhân đến khám tại Khoa Phẫu thuật Thận Tiết niệu - Nam học, Bệnh viện E (Hà Nội), sáng 27/5. Ảnh: Thùy An

Thuốc Đông Y hay niềm tin vào bài thuốc gia truyền đã ăn sâu vào tâm lý người Việt Nam. Thực tế, thuốc Đông y là những bài thuốc lành tính, hiệu quả nếu như liều lượng phù hợp với thể trạng từng người và được kiểm định của các cơ quan chức năng có thẩm quyền. Lương y Bùi Đắc Sáng, Hội Đông y Hà Nội, cho biết không thể phủ nhận hoàn toàn công dụng từ thuốc gia truyền. Nhiều bài thuốc gia truyền, thuốc đông y được chứng minh có tác dụng điều trị hoặc bồi bổ sức khỏe, được cấp phép lưu hành. Giấy chứng nhận bài thuốc gia truyền do Cục quản lý Dược, Bộ Y tế phê duyệt, đảm bảo an toàn.

Tuy nhiên, các loại thuốc được quảng bá "gia truyền" tự xưng, "nhà tôi ba đời" "chữa bách bệnh" mà không cần phải khám bệnh trực tiếp vẫn tràn lan thị trường. Nhà sản xuất thường pha trộn nhiều thành phần để tăng hiệu quả, như chất trị tiểu đường đã bị cấm từ thập niên 70, giảm đau chống viêm (corticoid). Một số thuốc nam có độc tố như thạch tín, asen nếu bị bào chế không đúng cách, không khử hết chất độc, không đúng hàm lượng, cũng tiềm ẩn rủi ro.

"Thuốc gia truyền có thể không khiến bệnh nhân tử vong ngay mà dẫn đến cái chết từ từ, âm thầm nên nhiều người chủ quan, dễ bị sa bẫy", bác sĩ Khải nói.

Khảo sát của VnExpress, tình trạng mua bán, sử dụng thuốc gia truyền không rõ nguồn gốc rất đơn giản dù được khuyến cáo. Năm 2022, Google đã gỡ hơn 2.000 quảng cáo vi phạm thuốc "gia truyền ba đời", "thần y", "cam kết chữa khỏi bệnh"... trên Youtube.

Gần đây, hàng loạt đường dây sản xuất thuốc giả bị bắt giữ, bao gồm cả thuốc Tây y và Đông Y. Ngày 27/5, Quản lý thị trường tỉnh Cà Mau phát hiện 257 sản phẩm thuốc đông y không xác định được nguồn gốc, xuất xứ. Trước đó, Công an tỉnh Thái Nguyên phát hiện một số đối tượng có dấu hiệu sử dụng mạng xã hội để kinh doanh thuốc giả, gắn mác thuốc đông y chữa các bệnh xương khớp, dạ dày, đại tràng. Cùng thời điểm, lực lượng chức năng phát hiện nhiều loại thuốc thành phẩm và bán thành phẩm, chủ yếu là thuốc trị xương khớp, không rõ nguồn gốc.

Lý giải nguyên nhân thuốc đông y giả "có đất sống", bác sĩ Hà Hải Nam, Phó trưởng Khoa Ngoại 1, Bệnh viện K, cho biết hầu hết bệnh nhân đều "ngại dao kéo", muốn tìm kiếm phương pháp điều trị ít đau đớn, đơn giản, rẻ tiền. Do đó, khi nghe thầy lang nói những câu như "nhà tôi ba đời làm nghề, chỉ cần bốc cân thuốc là khỏi", người bệnh vẫn tin tưởng hơn, thay vì phải nghe câu nói từ bác sĩ như "tôi sẽ mổ nhưng không dám khẳng định có thể khỏi bệnh".

Nhiều người quan niệm thuốc đông y làm từ thảo dược nên có xu hướng dùng thuốc kéo dài mà không có sự kiểm soát của thầy thuốc, dẫn đến phụ thuộc thuốc, nghiện thuốc, tổn thương sức khỏe nghiêm trọng hơn.

"Các chế phẩm này có thể khiến người bệnh có cảm giác giảm triệu chứng đau, tưởng khỏi bệnh nhưng thực tế đang âm thầm tàn phá mọi cơ quan, khi phát hiện ra đã quá muộn", bác sĩ Khải nói.

Nguyên nhân khác là quy trình quản lý, kiểm soát còn nhiều khe hở. TS Tạ Mạnh Hùng, Phó Cục trưởng Quản lý Dược, Bộ Y tế, cho rằng thương mại điện tử khiến nguy cơ thuốc giả tăng cao. Hệ thống kiểm nghiệm với ba viện trung ương và 62 trung tâm cấp tỉnh vẫn chưa đồng bộ nhân lực cũng như trang thiết bị hiện đại. Trong khi đó, các đối tượng sản xuất thuốc giả hoạt động ngày càng tinh vi, khó kiểm soát.

Nghiên cứu của Viện Chính sách và Quản lý Y tế cho thấy 73% người Việt từng sử dụng thuốc truyền thống, nhưng chỉ 34% mua từ nguồn đáng tin cậy. Điều đáng lo là 68% tin rằng thuốc thảo dược "không có tác dụng phụ".

Bên cạnh đó, không ít sản phẩm được người nổi tiếng, KOL, TikToker quảng bá, càng khiến người tiêu dùng dễ dính "bẫy". Các sàn thương mại điện tử hiện được quy định chỉ bán thuốc không kê đơn, phải có giấy phép của Bộ Công Thương, nhưng việc giám sát thực tế vẫn còn lỏng lẻo.

Viên thuốc nam người bệnh mua uống dẫn đến ngộ độc. Ảnh: Bệnh viện Đại học Y Hà Nội cung cấp

Các chuyên gia nhận định việc tự ý bỏ phác đồ điều trị, chuyển sang dùng thuốc dân gian "giả" gia tăng nguy cơ tử vong, để lại gánh nặng tài chính và tinh thần cho người bệnh lẫn xã hội. Họ đề xuất hoàn thiện hành lang pháp lý, tăng mức xử phạt đối với hành vi sản xuất, buôn bán thuốc giả, bổ sung giải pháp truy xuất nguồn gốc bằng mã QR, công khai thông tin các nhà phân phối trên toàn hệ thống, tăng cường giám sát, kiểm tra các cửa hàng, kho thuốc truyền thống lẫn trực tuyến.

Bộ Y tế đề xuất nâng mức xử phạt hành chính, hình sự đối với hành vi sản xuất, kinh doanh thuốc và thực phẩm chức năng giả. Tiếp tục cải cách thủ tục hành chính tối đa, đưa ra các biện pháp quản lý chặt chẽ nhưng vẫn phải đảm bảo thông thoáng cho doanh nghiệp làm việc.

Theo quy định mới trong Luật Dược 2024 và Nghị định đang xây dựng, chỉ các cơ sở đủ điều kiện kinh doanh dược mới được phép bán thuốc qua mạng. Các sàn thương mại điện tử phải có giấy phép của Bộ Công Thương và chỉ được bán thuốc không kê đơn thuộc danh mục do Bộ Y tế ban hành. Đặc biệt, hành vi bán thuốc qua livestream trên nền tảng mạng xã hội như TikTok, Zalo bị nghiêm cấm.

Đông y và các phương thuốc truyền thống là một phần giá trị di sản, nhưng chỉ nên sử dụng khi có cơ sở khoa học, được bác sĩ chỉ định và kiểm soát chặt chẽ.

"Bài học đắt giá từ những ca bệnh thương tâm là lời cảnh tỉnh cho mỗi gia đình: đừng đánh cược sức khỏe bản thân vào những viên thuốc không rõ nguồn gốc, những lời hứa mơ hồ 'ba đời truyền lại'", bác sĩ Khải nói, thêm rằng cách tốt nhất để bảo vệ mình chính là chọn lựa sáng suốt, tin tưởng y học hiện đại và chủ động đòi hỏi minh bạch khi tiếp xúc với bất kỳ sản phẩm y tế nào trên thị trường.

Thùy An