Từ đầu năm 2025 đến nay, nhiều quốc gia ghi nhận đợt bùng phát dịch bệnh chikungunya, với hàng trăm nghìn ca mắc gây sốt và đau khớp, đau cơ. Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh châu Âu (ECDC), cập nhật đến giữa năm có hơn 240.000 ca mắc và 90 ca tử vong tại ít nhất 16 quốc gia và vùng lãnh thổ trải dài trên 4 châu lục. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cập nhật dịch tễ hồi tháng 6 cho thấy đà lan rộng của bệnh chikungunya trên nhiều khu vực.

Một trong những đợt bùng phát lớn nhất xảy ra ở vùng Quảng Đông, Trung Quốc, nhất là thành phố Phật Sơn. Tại đây, số ca vượt 7.000 vào đầu tháng 8. Chính quyền địa phương đã triển khai chiến dịch kiểm soát véc tơ quy mô lớn với chiến thuật "diệt muỗi" đồng thời phong tỏa, cách ly các ca bệnh. Họ áp dụng mô hình từng dùng trong giai đoạn cao điểm của đại dịch Covid-19 nhằm ngăn ngừa muỗi đốt chéo và lây lan trong bệnh viện.

Các chuyên gia phân tích đây là hệ quả của những điều kiện bất lợi như thời tiết mưa bão kéo dài, hệ thống thành phố đông đúc và mức miễn dịch cộng đồng với virus chikungunya còn rất thấp.

Khí hậu đóng vai trò then chốt trong sự lan rộng của bệnh chikungunya mùa này. Các nghiên cứu và phân tích dữ liệu gần đây cho thấy thời tiết ấm hơn, lượng mưa gia tăng kéo dài ngoài mùa đã tạo môi trường thuận lợi cho muỗi Aedes phát triển mạnh. Nghiên cứu về mối liên hệ giữa hiện tượng El Niño (ENSO) với gia tăng bệnh truyền qua muỗi rất đáng chú ý.

Năm 2025 điển hình khi mùa mưa đến sớm, kéo dài và bất thường tại nhiều khu vực nhiệt đới. Thành phố Mumbai ở Ấn Độ đang ghi nhận số ca chikungunya tăng vọt đúng vào thời điểm lượng mưa đầu mùa tăng mạnh. Nghiên cứu ở Brazil cho thấy El Niño làm tăng mức độ xâm nhập của muỗi truyền bệnh như dengue, vốn tương đồng với chikungunya khi chung véc tơ, góp phần thúc đẩy mầm bệnh lan rộng.

Song hành với yếu tố khí hậu, sự mở rộng lãnh thổ sinh sống của muỗi Aedes, đặc biệt Aedes albopictus, đã tạo điều kiện cho khả năng lây truyền bệnh xuất hiện ở các vùng ôn đới mà trước đây rất ít ghi nhận. Các mô hình phân bố cho thấy Aedes albopictus xâm nhập và thiết lập ổ ở nhiều vùng tại châu Âu, khiến nguy cơ dịch chikungunya bản địa tăng cao ngay khi có ca nhập khẩu.

Tại khu vực Đông Á, đặc biệt Trung Quốc, dân số gần như không có miễn dịch sẵn với virus chikungunya, vì trước đây bệnh không lưu hành phổ biến. Khi virus được du nhập bằng các con đường du lịch, kinh doanh hoặc lao động, cộng đồng dễ bị tổn thương và dịch lan nhanh hơn so với các vùng có từng chịu ảnh hưởng chikungunya trước đó.

Bối cảnh đô thị hóa nhanh, mật độ dân cư cao và điều kiện vệ sinh môi trường chưa được kiểm soát chặt chẽ càng làm gia tăng nguy cơ. Các công trình xây dựng, vật dụng chứa nước vô tình trở thành ổ sinh sản lý tưởng của lăng quăng. Tại nhiều thành phố nhiệt đới, chỉ số vật chứa dương tính thường tăng mạnh vào mùa mưa, góp phần trực tiếp vào số ca bệnh tăng cao, vốn từng được ghi nhận trong các vụ dịch tại Mỹ Latinh và Brazil.

Muỗi Anopheles funestus cái đang hút máu. Ảnh: CDC

Dòng di chuyển quốc tế và thương mại toàn cầu thúc đẩy virus lan sang những nước chưa lưu hành, đặc biệt vào mùa muỗi hoạt động. ECDC đã triển khai báo cáo theo tuần nhằm giám sát nguy cơ bùng phát tại châu Âu, đồng thời khuyến cáo các quốc gia tăng cường giám sát nhập cảnh và véc tơ.

Năng lực xét nghiệm và theo dõi dịch tễ cao hơn cũng khiến số ca nhiễm được phát hiện và ghi nhận tăng lên. WHO và ECDC đã đưa ra định dạng báo cáo dịch tễ chuẩn theo tuần và theo tháng, cùng với mô hình giám sát tích hợp cho dengue, chikungunya và Zika. Điều này giúp phát hiện sớm hơn, dữ liệu toàn diện hơn, khiến bề ngoài dịch trông như "bùng phát mạnh" một phần là do nhận diện và báo cáo hiệu quả. PAHO tại khu vực châu Mỹ cũng thiết lập mô hình tương tự để theo dõi song hành nhiều bệnh do Aedes truyền.

Tình hình dịch bệnh tại Ấn Độ và châu Âu minh chứng rõ ràng cho xu hướng này. Mumbai và bang Maharashtra đang ghi nhận số ca bệnh tăng rõ rệt so với năm 2024, trùng mùa mưa đầu vụ. Các báo cáo tại nhiều địa phương cho thấy chikungunya xuất hiện song hành cùng dengue và malaria, tạo áp lực kép lên hệ thống y tế. Ở châu Âu, dù số ca vẫn rải rác, nguy cơ ổ dịch cục bộ hoàn toàn có thể xảy ra tại những vùng có Aedes albopictus ổn định, đặc biệt nếu mùa hè kéo dài và chưa kiểm soát véc tơ hiệu quả. Khu vực châu Mỹ vẫn tiếp tục ghi nhận số ca cao theo chu kỳ mùa thường niên, đặc biệt trong những khu vực nhiệt đới và cận nhiệt đới có véc tơ duy trì quanh năm.

Về phòng ngừa dài hạn, tiêm vaccine là giải pháp ngày càng được quan tâm. Hiện tại, Mỹ đã có hai loại vaccine được chấp thuận là IXCHIQ (vaccine có virus sống giảm độc lực) và VIMKUNYA (virus bất hoạt), được CDC và ACIP khuyến nghị cho người đi tới vùng có dịch.

Nhìn chung, sự lan rộng mạnh đến mức hiện tại của chikungunya là kết quả của nhiều yếu tố hội tụ: nguồn lây nhập khẩu từ di chuyển quốc tế; véc tơ (muỗi Aedes) đang hiện diện ở nhiều khu vực, được tiếp sức bởi điều kiện khí hậu thuận lợi; dân số ngoài vùng lưu hành trước đây gần như không có miễn dịch; cộng thêm hành vi đô thị hóa, chứa nước, vệ sinh chưa đồng nhất; và khả năng giám sát, xét nghiệm được tăng cường giúp phát hiện sớm hơn. Sự kết hợp các yếu tố này khiến dịch không chỉ lan nhanh mà còn lan rộng theo địa lý, vượt ra khỏi vùng truyền thống như nhiệt đới.

Đợt dịch từ Trung Quốc và những thông tin cập nhật quốc tế cho thấy phản ứng y tế công cộng hiệu quả cần bao gồm: diệt lăng quăng, phun hóa chất, kiểm tra nhà dân, xử lý nơi đọng nước, cách ly ca bệnh trong bệnh viện để tránh truyền qua muỗi; gia tăng nhịp độ báo cáo dịch tễ tuần, giám sát véc tơ và năng lực chẩn đoán tại châu Âu; yêu cầu cập nhật hệ thống minh bạch và kết nối giữa các cấp y tế theo khuyến nghị của WHO và ECDC.

Thục Linh (Theo ECDC, WHO, PAHO, Guardian, Reuters)