Sau thời kỳ bùng nổ, sầu riêng - "ngôi sao" mới của nông sản Việt - đang đối mặt hàng loạt rào cản như gian lận mã số vùng trồng, tiêu chuẩn siết chặt và sự cạnh tranh gay gắt từ Thái Lan, Philippines, lẫn sầu riêng nội địa Trung Quốc. Bài toán giữ thị phần và phát triển bền vững trở nên cấp thiết.

Bốn tháng đầu năm nay, xuất khẩu sầu riêng chỉ đạt 130 triệu USD, sụt 74% so với cùng kỳ do Trung Quốc - thị trường chính - giảm mua. Năm ngoái, nhiều doanh nghiệp tại Đăk Lăk, Tiền Giang từng xuất hàng nghìn container sang thị trường tỷ dân này, hiện chưa xuất được lô nào, dù kênh chính ngạch vẫn mở cửa.

Ông Nguyễn Văn Thành, một thương lái miền Tây, cho biết năm nay ông không thu mua hàng xuất khẩu vì các vườn còn manh mún, chất lượng không đồng đều nên khó đạt chuẩn kiểm nghiệm. Trước đây, thương lái thường gom hàng từ nhiều vườn rồi để doanh nghiệp chọn lọc, không chú trọng quy trình hay giấy tờ. Do đó, yêu cầu kiểm định tận gốc như hiện nay rất khó triển khai trên diện rộng.

Sầu riêng tại nhà vườn ở Cần Thơ. Ảnh: Mạnh Khương

Ở góc độ doanh nghiệp, ông Nguyễn Đình Tùng - CEO Vina T&T - cho hay từ đầu tháng 5, mỗi tuần công ty chỉ xuất được 1-2 container do nguồn cung đạt chuẩn rất hạn chế. Dù đã đầu tư kiểm tra Cadimi tại vườn và cơ sở đóng gói, số hộ liên kết vẫn quá ít, không đủ sản lượng xuất khẩu. Ông Tùng cho rằng Nhà nước cần hỗ trợ quản lý phân bón, hóa chất ngay từ đầu vụ - yếu tố then chốt để xây dựng chuỗi cung ứng đạt chuẩn.

Đồng quan điểm, ông Đặng Phúc Nguyên, Tổng thư ký Hiệp hội Rau quả, đề xuất lập các phòng xét nghiệm chất cấm mini tại vùng trồng, như mô hình Thái Lan. Các phòng xét nghiệm này nên xã hội hóa để nhà vườn đi kiểm định và được cấp chứng nhận đạt chuẩn. Các nhà vườn đạt chuẩn sẽ được thương lái và doanh nghiệp thu mua; sản phẩm sau đó kiểm định lại tại phòng lab do Trung Quốc công nhận. Các hành vi gian dối sẽ bị xử lý nghiêm để nâng uy tín nông sản Việt.

"Kiểm soát tốt từ gốc sẽ giúp quá trình đàm phán kiểm dịch và thông quan với Trung Quốc thuận lợi hơn," ông Nguyên nói.

Ông Bùi Xuân Hoàng Henry (Henry Bùi) - Tổng giám đốc Trung tâm kiểm định Hoàn Vũ (Trung tâm được Trung Quốc công nhận cho kiểm định) - phân tích Cadimi trong sầu riêng chủ yếu do lạm dụng phân bón, không phải do đặc điểm tự nhiên của đất. Do đó, ngoài kiểm mẫu, cần ngăn chặn từ đầu nguồn bằng cách kiểm soát chặt phân bón lậu, phân loại đất theo mức ô nhiễm và đưa ra khuyến cáo phù hợp. Với đất đã nhiễm kim loại nặng, bắt buộc nhà vườn phải cải tạo nếu muốn sản xuất bền vững.

Trước thực trạng tồn dư Cadimi, đại diện Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật cho biết cơ quan chuyên môn đã triển khai nghiên cứu, đánh giá và phối hợp địa phương xây dựng giải pháp ngắn và dài hạn.

Trước mắt, Cục này ưu tiên cải tạo đất để giảm khả năng hấp thu Cadimi, gồm: nâng pH bằng vôi hoặc chất cải tạo phù hợp, dùng chất kết tủa hoặc hấp thụ kim loại nặng, trồng cây hấp thu Cadimi như biện pháp sinh học tạm thời. Đồng thời,cơ quan quản lý khuyến khích người dân trồng cây ngắn ngày có sinh khối cao để phục hồi đất, hạn chế canh tác chính thức trong giai đoạn nhạy cảm.

Về lâu dài, cốt lõi là thay đổi thói quen dùng phân bón chưa hợp lý, tăng cường tập huấn kỹ thuật để nông dân sử dụng đúng loại, đúng liều lượng, hạn chế tích tụ chất gây hại,...

Tiến sĩ Nguyễn Đăng Nghĩa - chuyên gia nông nghiệp, đang thử nghiệm xử lý đất nhiễm Cadimi tại Cai Lậy, Đăk Song, Gia Nghĩa. Nhóm của ông sử dụng các chất hấp thụ Cadimi, kiểm soát quy trình canh tác và sử dụng phân bón. Kết quả kiểm tra sẽ là căn cứ chứng minh khả năng làm sạch đất và đáp ứng tiêu chuẩn Trung Quốc.

Ngoài Cadimi, ông Henry Bùi còn cảnh báo rủi ro từ chất vàng O - một phẩm màu công nghiệp dùng để làm đẹp vỏ trái. Dù không ảnh hưởng phần thịt, chất này có thể lan qua không khí và gây nhiễm cả kho hàng. Nếu bị phát hiện, nhà máy đóng gói bắt buộc phải khử trùng toàn bộ cơ sở, thậm chí xây dựng nhà máy mới nếu không xử lý triệt để.

Với năng lực xử lý hàng trăm mẫu mỗi ngày, ông Bùi cho biết Trung tâm Hoàn Vũ có thể hỗ trợ doanh nghiệp kiểm soát chất lượng ngay từ đầu vụ. "Nếu các doanh nghiệp, trung tâm kiểm nghiệm đồng hành với nông dân sẽ giúp sầu riêng gỡ được nút thắt quan trọng trong bối cảnh cạnh tranh gay gắt hiện nay", ông nói.

TS Hà Phúc Mịch, Chủ tịch Hiệp hội Nông nghiệp Hữu cơ, chia sẻ kinh nghiệm từ chuyến thăm Thái Lan cách đây 10 năm. Ông cho biết chính phủ nước này đã làm bài bản từ phân vùng trồng, kiểm tra đất, đến thiết lập khung pháp lý và chế tài nghiêm minh. Đây là bài học Việt Nam cần học ngay, không chỉ với sầu riêng mà cả các cây trồng chủ lực khác, để giải quyết tận gốc thay vì "chữa cháy" phần ngọn như hiện nay.

Theo các chuyên gia, nếu Việt Nam hành động nhanh và dứt khoát, Trung Quốc có thể mở "làn xanh", kéo dài giờ làm và bố trí nhân lực túc trực 24/7, giúp hàng Việt được rút ngắn thời gian thông quan tương tự như Thái Lan. Đặc biệt, sầu riêng Việt phù hợp với khẩu vị người tiêu dùng Trung Quốc, nhất là dòng Ri6 và Monthong. Ngoài ra, Việt Nam gần biên giới Trung Quốc, nguồn cung linh hoạt, chi phí vận chuyển thấp nên giá bán sẽ cạnh tranh nhất trong khu vực. Trung Quốc đánh giá Việt Nam có thể duy trì nguồn cung lớn trong thời gian dài nếu kiểm soát tốt vùng trồng và chất lượng.

Thi Hà