Quần thể tháp Bánh Ít hay tháp Bạc cách trung tâm Quy Nhơn khoảng 20 km, nằm trên một ngọn đồi cao 100 m thuộc thôn Đại Lễ, xã Tuy Phước Bắc, giữa hai nhánh sông Kôn.

Quần thể Tháp Bánh Ít nằm trên đỉnh đồi xã Tuy Phước Bắc. Ảnh:Trần Hóa

Công trình được xây dựng vào cuối thế kỷ XI, đầu thế kỷ XII, gồm bốn tháp chính: tháp Chính (Kalan), tháp Cổng (Gopura), tháp Hỏa (Kosagrha) và tháp Bia (Posah). Đây từng là một trung tâm tôn giáo lớn của vùng Vijaya xưa. Nhìn từ xa, toàn bộ quần thể có hình dáng giống chiếc bánh ít - một loại đặc sản địa phương nên người dân gọi nơi đây là tháp Bánh Ít. Mỗi tháp mang một phong cách kiến trúc và chức năng riêng biệt.

Năm 1909, học giả người Pháp Henri Parmentier từng đánh giá cao giá trị nghệ thuật của tháp Bánh Ít trong bối cảnh lịch sử văn hóa Champa. Năm 1982, cụm tháp được công nhận là Di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia. Năm 2014, nơi đây lọt vào top 10 tháp cổ thu hút du khách nhiều nhất do Tổ chức Kỷ lục Việt Nam công bố. Đặc biệt, năm 2015, tháp Bánh Ít là đại diện duy nhất của Việt Nam được giới thiệu trong cuốn sách "1001 công trình kiến trúc phải đến trong cuộc đời" do nhà xuất bản Quintessence (Anh) phát hành.

Theo tiến sĩ Phú Văn Hẳn, nguyên Phó Viện trưởng Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, tháp Bánh Ít thờ các vị thần Hindu như Shiva, Vishnu, Ganesha cùng các yếu tố tín ngưỡng dân gian của người Chăm và cư dân bản địa.

"Tháp Bánh Ít ngoài đóng vai trò liên kết với các cụm tháp Chăm cổ ở Gia Lai còn kết nối với hệ thống tháp ở miền Trung và Nam bộ theo chiều dài lịch sử vương quốc Champa", ông Hẳn nói.

Tháp chính trong quần thể tháp Bánh Ít. Ảnh: Huỳnh Hoàng Huy

Quần thể tháp nghìn năm tuổi có diện tích hơn 7.000 m2 và có số lượng tháp và quy mô lớn nhất trong 8 cụm tháp cổ Champa hiện còn ở Bình Định cũ, được xây dựng bằng đá sa thạch, đá hoa cương và gạch quay mặt về hướng Đông.

Tháp Chính (Kalan) nằm ở vị trí cao nhất trên đỉnh đồi, cao 29,6 m, có mặt bằng hình vuông mỗi cạnh dài 12 m, với một cửa chính quay về hướng Đông và ba cửa giả. Cửa chính nhô ra 2 m, vòm cửa hình mũi giáo, chính giữa là phù điêu mặt Kala - một hình tượng thần bảo hộ. Trên diềm mái có hình khỉ thần Hanuman đang múa, trong khi các cửa giả được trang trí bằng phù điêu Gajasimha (vòi voi mình sư tử). Bên trong hiện đặt bản phục chế tượng thần Shiva, còn bản gốc đang lưu giữ tại Bảo tàng Guimet, Pháp. Theo tạp chí Asian Art tượng từng xuất hiện trong triển lãm lớn "Trésors d’art du Vietnam: La Sculpture du Champa" tại Bảo tàng Guimet năm 2005-2006, giới thiệu các tác phẩm điêu khắc Champa quan trọng nhất của Việt Nam và Pháp.

Bản phục chế tượng thần Shiva thờ trong tháp Chính. Ảnh:Trần Hóa

Kế bên tháp Chính là tháp Hỏa (Kosagrha) với cấu trúc hình chữ nhật, cao 10 m, dài 12 m, rộng 5 m, dày tường 1,4 m. Công trình này còn được gọi là tháp Yên Ngựa, do cấu trúc mái được tạo dáng cong tròn lõm ở phần giữa giống hình yên ngựa. Đây là kiến trúc có chức năng như nhà kho, nơi người Champa xưa đặt các vật dụng phục vụ tế lễ.

Tháp Bia (Posah) có cấu trúc hình vuông, nằm phía Đông Nam tháp chính. Bốn cửa tháp đều mở thông nhau, khác với đa số đền tháp Chăm ở địa phương. Phần mái tháp được tạc những khối hình bầu lọ, nên còn được gọi là tháp Bầu Rượu.

Phía dưới tháp Chính khoảng 30 m là tháp Cổng (Gopura), cao khoảng 12 m, hình vuông mỗi cạnh 7 m. Kiến trúc tháp Cổng tương đồng với tháp Chính, thể hiện sự đồng nhất trong thiết kế tổng thể.

Theo Tiến sĩ khảo cổ học Nguyễn Hữu Mạnh điểm đặc biệt là hình dáng và cấu trúc của tháp Bánh Ít chỉ xuất hiện ở một số ít công trình khác như tháp Mỹ Sơn B5, E7, C3 (TP Đà Nẵng) và tháp Po Klong Gialai (Khánh Hòa). Đây là bằng chứng cho thấy sự phát triển độc đáo của nghệ thuật kiến trúc Chăm.

Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng, tháp Bánh Ít đánh dấu giai đoạn chuyển tiếp từ phong cách Trà Kiệu sang Bình Định - sự kết hợp giữa đường nét nhẹ nhàng, uốn cong với sự khỏe khoắn và quy mô hoành tráng đặc trưng của kiến trúc Chăm.

Quần thể còn lưu giữ nhiều tượng và phù điêu được điêu khắc và tạo hình mềm mại, thể hiện nét đặc trưng của văn hóa Champa giai đoạn này. Hình tượng voi, hổ, chim thần Garuda từ đời sống thực lẫn truyền thuyết cũng xuất hiện nhiều trong hệ thống trang trí, làm tăng giá trị biểu đạt của công trình.

Tiến sĩ Hẳn cho biết tháp Bánh Ít từng là nơi diễn ra các nghi lễ truyền thống của người Chăm suốt nhiều thế kỷ, đặc biệt vào mùa xuân và mùa thu. Trong đó, lễ hội Kate được tổ chức quy mô với đầy đủ phần lễ và phần hội. Hiện cộng đồng người Chăm sinh sống quanh khu vực tháp đã di cư đến các địa phương như Khánh Hòa, Lâm Đồng và An Giang. Dù các nghi lễ không còn được tổ chức thường xuyên tại tháp, nơi đây vẫn mang ý nghĩa sâu sắc đối với cộng đồng Chăm, như một biểu tượng của di sản văn hóa và giá trị tinh thần do tổ tiên để lại.

Tháp Bánh Ít mang vẻ đẹp của thời gian, với những mảng tường phủ rêu và không gian tĩnh lặng gợi cảm giác như lạc bước vào một thế giới bị lãng quên. Du khách thường dừng chân chiêm ngưỡng những phù điêu và hoa văn chạm khắc tinh xảo trước khi tiếp tục hành trình khám phá xứ Nẫu.

Tuấn Anh