Theo cuốn sách Cuba - Việt Nam: Hai dân tộc một lịch sử của Nhà xuất bản Chính trị quốc gia sự thật, cuối năm 1960, Thứ trưởng Ngoại giao Cuba là ông Héctor Rodríguez Llompart được giao sang thăm và thiết lập quan hệ ngoại giao với Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Đây là quốc gia châu Mỹ đầu tiên công nhận và thiết lập quan hệ ngoại giao với Việt Nam, khi đất nước còn chìm trong khói lửa chiến tranh.

Ông Hoàng Văn Lợi được cử làm Đại sứ đặc mệnh toàn quyền tại Cộng hòa Cuba. Ba tháng sau, Chính phủ nước Việt Nam có chuyến thăm chính thức đầu tiên đến đất nước vùng Caribean này do giáo sư Hoàng Minh Giám, Bộ trưởng Văn hóa làm Trưởng đoàn. Bộ trưởng Giám được Tổng Tư lệnh cách mạng Fidel Castro tiếp đón thân mật. Khi đó, phái đoàn Việt Nam phải sử dụng hai lần phiên dịch để làm việc, từ tiếng Việt sang tiếng Anh và từ tiếng Anh sang tiếng Tây Ban Nha.

Điều này khiến ông Fidel rất ngạc nhiên. Ông Giám giải thích ở Việt Nam lúc này không có người biết tiếng Tây Ban Nha. Tổng Tư lệnh Fidel Castro liền gợi ý "với 23 quốc gia Mỹ Latinh nói tiếng Tây Ban Nha, các đồng chí hãy cử 23 thanh niên sang Cuba học tiếng Tây Ban Nha để sau này trở thành đại sứ tại các nước này".

Đại sứ Hoàng Văn Lợi báo cáo ngay về đề nghị của nước bạn. Chính phủ nhanh chóng tuyển chọn 23 học viên đầu tiên đi học tại Cuba. Họ đều là cán bộ, đảng viên của các cơ quan chủ chốt như Bộ Ngoại giao, Ban Đối ngoại Trung ương, Bộ Quốc phòng, Bộ Công an, Thông tấn xã Việt Nam.

Tháng 11/1961, nhóm 23 học viên đã có mặt tại Thủ đô La Habana để học tiếng Tây Ban Nha. Kết thúc khóa học sau 3-5 năm, phần lớn cán bộ trở về công tác tại các cơ quan chủ quản, một số sau này trở thành các đại sứ Việt Nam tại Cuba. Trong đó có Phó trưởng Ban Đối ngoại Trung ương, Đại sứ Đỗ Văn Tài; trợ lý Bộ trưởng Ngoại giao, Đại sứ Lê Đức Căng.

Đại tướng Võ Nguyên Giáp và ông Fidel Castro thăm Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam (ngày 12/9/1973). Ảnh: TTXVN

"Vì Việt Nam, Cuba sẵn sàng hiến dâng cả máu"

Ngày 26/6/1965, phát biểu trước Đoàn đại biểu thanh niên Cuba tại La Habana, Tổng Tư lệnh Fidel Castro khẳng định sự ủng hộ tuyệt đối dành cho Việt Nam - người bạn ở phía bên kia bán cầu, đang chiến đấu giành độc lập trước cuộc xâm lược của Mỹ. Trong thông điệp gửi tới thế hệ trẻ Cuba, ông nhiều lần nhấn mạnh cuộc đấu tranh thống nhất đất nước của nhân dân Việt Nam là chính nghĩa, và Cuba nguyện đồng hành, chia sẻ trong sự nghiệp vĩ đại đó.

Một trong những câu nói để đời, khắc sâu trong ký ức nhân dân hai nước là lời khẳng định: "Vì Việt Nam, Cuba sẵn sàng hiến dâng cả máu của mình". Câu nói này dù nhiều lần được ông nhắc lại, nhưng lần đầu tiên vang lên là trong lễ kỷ niệm 7 năm Cách mạng Cuba, ngày 2/1/1966 tại Quảng trường Cách mạng ở thủ đô La Habana.

Tháng 9/1973, Tổng Tư lệnh Fidel Castro lần đầu đến Việt Nam. Giữa trưa nắng gắt Hà Nội, ông bước xuống cầu thang chiếc máy bay IL-18 trong sự chào đón nồng nhiệt của các lãnh đạo cấp cao: Bí thư thứ nhất Lê Duẩn, Chủ tịch Ủy ban Thường vụ Quốc hội Trường Chinh, Thủ tướng Phạm Văn Đồng; Phó thủ tướng kiêm Bộ trưởng Quốc phòng Võ Nguyên Giáp cùng nhiều cán bộ, chiến sĩ.

Những cái ôm thật chặt, nụ cười rạng rỡ của Fidel khiến cuộc gặp gỡ như của những đồng chí lâu ngày đoàn tụ. Khi thiếu nhi Việt Nam đến tặng hoa, ông cúi xuống, hôn lên má một em nhỏ - cử chỉ đầy xúc động. Ngay sau đó, Đại tướng Võ Nguyên Giáp trực tiếp đưa Fidel đi thăm Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam. Tại đây, vị tướng huyền thoại đã gắn huy hiệu "Chiến sĩ Điện Biên" lên ngực áo người bạn Cuba.

Trong chuyến thăm này, Fidel Castro còn đến Quảng Trị, đứng trên cao điểm 241 - căn cứ Carol cũ của Mỹ. Trước vòng vây chiến sĩ, ông giương cao ngọn cờ chiến thắng, dõng dạc tuyên bố: "Cảm ơn các bạn. Hãy mang lá cờ bách chiến bách thắng này tiến lên cho đến thắng lợi cuối cùng!" và hô vang "Vì Việt Nam, Cuba sẵn sàng hiến dâng cả máu của mình!".

Cho đến trước năm 1975, ông là nguyên thủ quốc gia đầu tiên và duy nhất đến thăm vùng giải phóng miền Nam. Nhà ngoại giao Nguyễn Xuân Phong nhận định "chuyến thăm ấy trở thành biểu tượng của tình đoàn kết thủy chung, gắn bó giữa hai dân tộc Việt Nam - Cuba, cùng chung lý tưởng hòa bình, độc lập dân tộc và tiến bộ xã hội".

Cũng trong chuyến đi Quảng Trị, khi đoàn Fidel Castro dừng chân bên bờ bắc sông Bến Hải, ông tận mắt chứng kiến ba người dân bị thương do bom mìn. Lập tức, ông chỉ thị bác sĩ riêng cấp cứu, đưa họ lên ôtô của phái đoàn tới bệnh viện Vĩnh Linh phẫu thuật. Về sau, dù đã trở lại Cuba, Fidel vẫn nhiều lần hỏi thăm sức khỏe những người này.

Trước khi rời Việt Nam, ông bày tỏ tiếc nuối vì không kịp gặp Chủ tịch Hồ Chí Minh trước khi Người qua đời năm 1969. Tuy nhiên, ông coi cuộc gặp với đại tướng Võ Nguyên Giáp là một kỷ niệm đặc biệt. "Chúng tôi đến mảnh đất anh hùng này với lòng ngưỡng mộ sâu sắc và trở về với sự khâm phục còn lớn hơn. Chúng tôi được cổ vũ, động viên trước những thắng lợi và tấm gương phi thường của Việt Nam", lãnh tụ Fidel phát biểu.

Lãnh tụ Cuba Fidel Castro phất cờ của quân Giải phóng tại Tiểu đoàn Khe Sanh trong buổi gặp gỡ với các chiến sĩ tại Quảng Trị. Ảnh: TTXVN

Kề vai trong những thời khắc gian khó

Sau chuyến thăm Việt Nam, Chính phủ Cuba đã gửi tặng bộ đội Trường Sơn một dàn xe và máy móc làm đường hiện đại, trị giá 6 triệu USD. Cùng với đó, Cuba cử một lực lượng kỹ sư, công nhân kỹ thuật bậc cao sang phối hợp với Trung đoàn Công binh 515 thi công đường 42 từ Bến Tắt đi Cam Lộ (Quảng Trị) và nâng cấp đường 14 đoạn từ cầu Đakrông đi A Lưới (Thừa Thiên Huế) từ cuối năm 1974.

Chủ tịch Fidel Castro cùng nhân dân Cuba cũng dành tặng Việt Nam 5 công trình kinh tế - xã hội quy mô lớn, tổng trị giá khoảng 80 triệu USD, gồm: Khách sạn Thắng Lợi (Hà Nội), Bệnh viện Việt Nam - Cuba (Đồng Hới, Quảng Bình cũ), đường Xuân Mai, Trại bò giống Ba Vì và Xí nghiệp gà Lương Mỹ. Đây đều là những công trình biểu tượng, gắn bó với nhiều thế hệ người Việt.

Đến nay, Bệnh viện Việt Nam - Cuba vẫn duy trì mời chuyên gia y tế Cuba sang làm việc hàng năm trong các chuyên khoa Tim mạch, Ngoại chấn thương chỉnh hình, Ngoại thần kinh, Ung bướu, Nhi và Nội tiêu hóa. Các bác sĩ Cuba, với tay nghề cao, đã giúp điều trị nhiều ca bệnh khó.

Không chỉ trực tiếp cử bác sĩ, Cuba còn dành nhiều học bổng đào tạo bác sĩ, dược sĩ, kỹ sư nông nghiệp cho Việt Nam. Từ những năm 1970 đến nay, hàng nghìn sinh viên Việt Nam đã được đào tạo tại Cuba, trong đó nhiều người trở thành chuyên gia đầu ngành y tế, giáo dục và khoa học. Riêng trong lĩnh vực y khoa, nhiều bác sĩ Việt Nam từng học tại Đại học Y La Habana hoặc Trường Y khoa Camagüey, sau này đóng góp lớn cho ngành y trong nước.

Từ năm 1961 đến 1975, Cuba đều đặn viện trợ khoảng 50.000 tấn đường mỗi năm và cử bác sĩ sang chăm sóc thương binh, bệnh binh. Gần một triệu sinh viên Việt Nam từng học tập tại Cuba trong giai đoạn này, sau khi trở về đã góp phần quan trọng vào công cuộc xây dựng, phát triển đất nước và quốc phòng.

Đặc biệt, trong lĩnh vực y tế dự phòng, Cuba đã hỗ trợ vaccine phòng viêm màng não, bại liệt, uốn ván... cho trẻ em Việt Nam những năm 1980-1990. Trên vai nhiều người thuộc thế hệ 7X, 8X đến nay vẫn còn những vết sẹo đặc trưng từ mũi tiêm vaccine Cuba viện trợ. Đây là một ký ức sâu sắc về tình hữu nghị nhân văn mà nhân dân Cuba dành cho Việt Nam.

PGS.TS Nguyễn Việt Thảo, Phó Viện trưởng Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh, Chủ tịch Hội Hữu nghị Việt Nam - Cuba tại Hà Nội, cho biết quan hệ hợp tác giữa hai nước được mở rộng trên nhiều lĩnh vực, từ nông nghiệp, công nghiệp, xây dựng, thương mại, đầu tư, văn hóa, giáo dục đến khoa học - công nghệ.

Bệnh viện Hữu nghị Việt Nam - Cuba ở Đồng Hới, Quảng Bình cũ. Ảnh: TTXVN

Sau khi Liên Xô và khối xã hội chủ nghĩa ở Đông Âu tan rã, Cuba rơi vào khủng hoảng kinh tế - xã hội nghiêm trọng. Năm 1990, kinh tế tăng trưởng âm 2,6%; đến năm 1993, GDP giảm tới 35% so với năm 1989, nợ nước ngoài khoảng 11 tỷ USD, chưa tính khoản nợ 21,5 tỷ rúp chuyển đổi của Nga.

Trong hoàn cảnh ấy, Việt Nam đã dành cho Cuba sự ủng hộ chân thành, coi đó là nghĩa vụ xuất phát từ tình cảm quốc tế trong sáng. Việt Nam kiên định lập trường ủng hộ Cuba trong cuộc đấu tranh đòi chấm dứt bao vây, cấm vận kinh tế, thương mại và tài chính. Nhiều phong trào hỗ trợ Cuba được phát động như 20.000 tấn gạo, 5 triệu suất giấy bút, 5.000 bộ quần áo, một ngày lương của cán bộ công chức... Việt Nam cũng bán gạo cho Cuba với giá ưu đãi, đồng thời triển khai nhiều dự án nông nghiệp và lương thực, góp phần bảo đảm đời sống cho nhân dân Cuba.

Tháng 3/1994, Việt Nam tặng Cuba 15.000 tấn gạo; tháng 5/1995 tiếp tục viện trợ thêm 20.000 tấn. Đại sứ Cuba tại Việt Nam Orlando Nicolas Hernandez Guillen khẳng định "trải qua những thăng trầm của lịch sử, Việt Nam và Cuba luôn kề vai sát cánh, giúp đỡ lẫn nhau trong những thời điểm khó khăn nhất. Đó là minh chứng hùng hồn cho tình hữu nghị anh em đặc biệt giữa hai dân tộc cách nhau nửa vòng Trái Đất".

Ngay trong đại dịch Covid-19 đầu năm 2020, dù còn nhiều khó khăn, Cuba lập tức gửi tặng Việt Nam lô thuốc điều trị đủ cho 1.000 bệnh nhân và cử chuyên gia y tế sang hỗ trợ. Nếu Việt Nam có nhu cầu về vaccine lớn hơn số vaccine Cuba đang sản xuất, thì nước này sẵn sàng mở thêm 2 xưởng sản xuất để đáp ứng nhu cầu của Việt Nam.

Cố thượng tướng Nguyễn Chí Vịnh, Thứ trưởng Quốc phòng, từng kể khi cả Việt Nam và Cuba đều chịu ảnh hưởng nặng nề từ đại dịch Covid-19, Bộ Quốc phòng Việt Nam, theo chỉ đạo của Đảng và Nhà nước, đã gửi thư đề nghị sự giúp đỡ từ Bộ các lực lượng vũ trang cách mạng Cuba. Ông Vịnh là người trực tiếp gửi bức thư này. Chỉ hai ngày sau đó, Việt Nam đã nhận được phúc đáp từ Bộ Chính trị và Bộ các lực lượng vũ trang cách mạng Cuba.

"Các đồng chí có tin được không? Nửa vòng trái đất mà chỉ hai ngày sau chúng tôi nhận được trả lời là Cuba sẵn sàng giúp đỡ Việt Nam bằng tất cả những gì mình có. Một điều không thể tưởng tượng được trong thế giới ngày hôm nay", tướng Vịnh nói.

Bí thư thứ nhất đảng Cộng sản Cuba, Chủ tịch Miguel Diaz Canel, đã nói tại buổi làm việc với phái đoàn Việt Nam rằng: "Với Fidel, Cuba từng bày tỏ sẵn sàng hiến dâng cả máu của mình vì Việt Nam, thì ngày nay chúng tôi sẵn sàng cung cấp và chuyển giao công nghệ vaccine Covid-19 cho nhân dân Việt Nam".

Tháng 7/2024, để tưởng niệm cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng, Cuba tuyên bố Quốc tang ba ngày (20-22/7). Trong phiên họp toàn thể ngày 19/7, Quốc hội Cuba dành một phút mặc niệm và chính thức công bố Quốc tang.

Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Tô Lâm và Phu nhân với thiếu nhi Việt Nam tại Cuba, tháng 9/2024. Ảnh: TTXVN

Tại chuyến thăm Cuba hồi tháng 9/2024, Tổng Bí thư Tô Lâm (lúc đó kiêm nhiệm Chủ tịch nước) nhấn mạnh rằng trong lịch sử thế giới, hiếm có mối quan hệ nào đặc biệt như quan hệ giữa Việt Nam - Cuba. Đây là thành quả do các vị lãnh tụ cách mạng tiền bối Jose Marti, Hồ Chí Minh, Fidel Castro và nhiều thế hệ lãnh đạo Việt Nam và Cuba dày công vun đắp trong nhiều thập kỷ.

"Đó là mối quan hệ đặc biệt trong sáng, mẫu mực, thủy chung, trở thành biểu tượng của thời đại, được tạo nên bởi sự gắn kết, đồng cảm, thấu hiểu và sự tương đồng của hai dân tộc về lý tưởng cách mạng cao đẹp, đấu tranh không mệt mỏi vì độc lập, tự do và lý tưởng chủ nghĩa xã hội", Tổng Bí thư Tô Lâm nói.

Việt Nam hiện là đối tác thương mại lớn thứ hai và đối tác đầu tư lớn nhất ở Cuba đến từ khu vực châu Á và châu Đại Dương. Năm 2021, kim ngạch thương mại song phương đạt 261,7 triệu USD; năm 2022 đạt 181,8 triệu USD; năm 2023 đạt 57,33 triệu USD.

Trung ương Hội Chữ thập đỏ Việt Nam đang triển khai chương trình vận động ủng hộ nhân dân Cuba với chủ đề "65 năm nghĩa tình Việt Nam - Cuba"

Thông tin tiếp nhận ủng hộ:

Tên đơn vị: Trung ương Hội Chữ thập đỏ Việt Nam

Số tài khoản: 2022, ngân hàng thương mại cổ phần Quân đội (MBBank)

Nội dung chuyển khoản: CUBA.

Thời gian tiếp nhận: Từ ngày 13/8/2025 đến 16/10/2025.

Sơn Hà