Ngày 11/2/1992, tàu ngầm hạt nhân tấn công USS Baton Rouge của Mỹ làm nhiệm vụ bí mật ở độ sâu 20 m trong vùng nước nông ngoài khơi đảo Kildin, cách quân cảng Murmansk của Nga chỉ khoảng 22 km. Vào thời điểm đó, Liên Xô đã tan rã được hơn hai tháng, nhưng Mỹ vẫn muốn theo dõi hoạt động của hải quân Nga, vốn kế thừa phần lớn khí tài uy lực của hải quân Liên Xô.

Giới chức Mỹ chưa bao giờ công bố nhiệm vụ thực sự của USS Baton Rouge ở ngoài khơi Murmansk.

Truyền thông Mỹ nhận định nó có thể đang làm nhiệm vụ theo dõi liên lạc vô tuyến giữa các căn cứ hải quân Nga, hoặc triển khai và thu hồi thiết bị tình báo. Nhiều nguồn tin Nga nói rằng tàu ngầm của Moskva và Washington lúc đó đang vờn nhau, giả thuyết này cũng được một số nguồn tin phương Tây ủng hộ.

Tháp chỉ huy tàu ngầm Kostroma sau cú đâm vào tàu ngầm USS Baton Rouge tháng 2/1992. Ảnh: Hải quân Nga

Khoảng 8h16, tàu ngầm Baton Rouge bất ngờ bị một vật thể cực lớn đâm vào từ bên dưới, khiến phần vỏ dưới bụng chiến hạm Mỹ bị rách và bể dằn mạn trái bị chọc thủng. Nguyên nhân được xác định là tàu ngầm hạt nhân tấn công B-276 Kostroma của Nga, khi đó mang tên K-276 Krab, đã nổi lên với tốc độ cao ngay bên dưới chiến hạm Mỹ.

Tháp chỉ huy của tàu ngầm Kostroma chọc vào bụng USS Baton Rouge và bị vỡ nát, móp méo nghiêm trọng. Thân tàu bằng titan của Kostroma sau đó tiếp tục cọ vào USS Baton Rouge, làm bong nhiều mảng gạch hấp thụ sóng thủy âm của chiến hạm Mỹ.

Kostroma và USS Baton Rouge không mang vũ khí hạt nhân khi xảy ra va chạm, lò phản ứng của hai chiến hạm không bị hư hại và tai nạn không làm rò rỉ phóng xạ ra vùng biển xung quanh.

Mikhail Kuznetsov, cựu tư lệnh Sư đoàn Tàu ngầm số 6 thuộc Hạm đội phương Bắc của Nga, cho rằng vụ va chạm bắt nguồn từ "hành động thiếu chính xác của thủy thủ đoàn Mỹ".

"Hạm trưởng USS Baton Rouge là Gordon Kremer đã tính toán sai vị trí, khiến chiến hạm này bị tàu ngầm Kostroma húc trúng khi đang nổi lên. Chi tiết đáng chú ý là USS Baton Rouge lập tức rời khỏi hiện trường và hải quân Mỹ đã phủ nhận thông tin về sự cố trong suốt thời gian dài", ông nói.

Tàu ngầm USS Baton Rouge tại ụ nổi ở đảo Mare, Mỹ, tháng 2/1995. Ảnh: US Navy

Giới chuyên gia nhận định sự cố có thể do vùng biển nông ngoài khơi đảo Kildin khiến hệ thống định vị thủy âm (sonar) trên hai tàu ngầm không phát hiện được nhau.

Sóng biển tại vùng nước nông gây ra nhiễu tạp âm gấp 10 lần biển sâu, khiến thủy thủ vận hành sonar thụ động rất khó phân biệt tiếng động từ chân vịt tàu ngầm với các tạp âm khác. Bản thân tiếng động từ chân vịt tàu ngầm cũng phản xạ lại từ đáy và mặt biển, khiến thủy thủ khó cô lập chúng khỏi âm thanh nền.

Tàu ngầm có thể dùng sonar chủ động để dò tìm tàu ngầm khác, tăng đáng kể phạm vi theo dõi so với sonar thụ động. Tuy nhiên, biện pháp này dễ làm lộ vị trí của tàu ngầm, không phù hợp với nhiệm vụ theo dõi và thu thập tin tức tình báo.

USS Baton Rouge và Kostroma khi đó đều không bật sonar chủ động, trong khi sonar thụ động không phát hiện được đối phương trong vùng biển nông ồn ào. Hậu quả là hai tàu ngầm, mỗi chiếc có chiều dài gần bằng sân bóng đá, đã va chạm với nhau và chỉ nhận ra đối phương sau cú đâm cực mạnh.

Vụ va chạm gây ra sự cố ngoại giao đầu tiên giữa hai nước. Nga tuyên bố USS Baton Rouge xâm phạm lãnh hải khi đi vào vùng 12 hải lý (22 km) tính theo đường cơ sở thẳng được tạo bởi hai bờ Vịnh Kola. Tuy nhiên, Mỹ không công nhận cách tính này và cho rằng tàu ngầm của họ đang hoạt động trên vùng biển quốc tế, ngoài lãnh hải Nga.

Ngoại trưởng Mỹ khi đó là James Baker phải gặp trực tiếp tổng thống Boris Yeltsin để đảm bảo rằng Mỹ sẽ giảm bớt hoạt động do thám ngoài khơi Nga. Tuy nhiên, cam kết này dường như không được thực hiện, khi tàu ngầm Mỹ và Nga tiếp tục va chạm ngoài khơi bán đảo Kola vào tháng 3/1993.

Tàu ngầm Kostroma với ngôi sao số 1 trên tháp chỉ huy. Ảnh: RG

Khi va chạm xảy ra, hải quân Mỹ mới vận hành USS Baton Rouge được 15 năm. Tuy nhiên, chi phí sửa chữa chiến hạm và thay nhiên liệu hạt nhân định kỳ quá cao, vượt quá dự toán ngân sách khiến hải quân Mỹ quyết định loại biên rồi tháo dỡ chiến hạm này vào năm 1993.

Kostroma được thay tháp chỉ huy cùng các cụm thiết bị ở mặt trên. Sau khi quá trình sửa chữa hoàn tất, tàu Kostroma quay lại hoạt động vào tháng 6/1992 và vẫn trong biên chế hải quân Nga cho đến nay.

Tháp chỉ huy tàu Kostroma cũng được sơn ngôi sao với số 1, biểu tượng được dùng từ thời Thế chiến II, tượng trưng cho thành tích đánh chìm hoặc vô hiệu hóa tàu đối phương.

Nguyễn Tiến (Theo RG, National Interest, AP)