Israel và Iran từ lâu coi nhau là kẻ thù "không đội trời chung" trong khu vực Trung Đông. Trong khi Tehran nhiều lần kêu gọi "xóa sổ Tel Aviv khỏi bản đồ", Israel cho rằng chương trình hạt nhân của Iran là mối đe dọa mang tính sống còn và quyết tâm ngăn đối thủ sở hữu vũ khí nguyên tử.

Đây là lý do Israel luôn muốn tìm cách vô hiệu hóa các cơ sở hạt nhân của Iran. Trong số này có Fordow, tổ hợp được ví như "pháo đài hạt nhân" của Tehran vì ẩn sâu trong lòng núi. Israel đã nhắm đến Fordow khi tiến hành chiến dịch không kích phủ đầu Iran tuần trước, nhưng không khiến nó suy suyển.

Đại sứ Israel tại Mỹ Yechiel Leiter hôm 16/6 thừa nhận chỉ có Mỹ là quốc gia duy nhất trên thế giới sở hữu loại bom có thể thả xuống từ trên không để phá hủy Fordow. Ông Leiter nhắc đến bom xuyên phá hầm ngầm GBU-57/B MOP, nặng gần 14 tấn, chỉ có thể được thả từ oanh tạc cơ B-2.

"Fordow là trái tim và linh hồn chương trình hạt nhân của Iran", Behnam Ben Taleblu, nhà nghiên cứu cấp cao tại viện chính sách Quỹ Bảo vệ Các nền dân chủ, trụ sở Mỹ, nói với FT.

Ảnh vệ tinh cơ sở làm giàu nhiên liệu hạt nhân Fordow ở miền trung Iran ngày 14/6. Ảnh: AFP

Iran được cho là đã âm thầm xây dựng Fordow trong lòng một ngọn núi gần thành phố Qom ở miền trung suốt nhiều năm mà không thông báo cho Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA), đơn vị giám sát chương trình hạt nhân của Tehran.

Vị trí của Fordow cho thấy Iran đã rút ra bài học từ những sự kiện trước đó để đảm bảo an toàn cho cơ sở trước một đòn tấn công trực diện. Năm 1981, Israel triển khai tiêm kích F-15 và F-16 oanh tạc một cơ sở hạt nhân gần thủ đô Baghdad, trong nỗ lực nhằm ngăn Iraq sở hữu vũ khí hạt nhân. Do nằm hoàn toàn trên mặt đất, cơ sở này của Iraq đã bị phá hủy hoàn toàn.

"Iran biết chắc Israel sẽ tìm cách ngăn cản chương trình hạt nhân của họ", Vali Nasr, giáo sư chuyên về Iran, Đại học Johns Hopkins, nhận định.

Cộng đồng quốc tế biết đến Fordow hồi tháng 9/2009, khi giới chức Mỹ, Anh và Pháp giải mật các hình ảnh tình báo. "Quy mô và thiết kế của cơ sở này không phù hợp với một chương trình hạt nhân vì hòa bình", ông Barack Obama, tổng thống Mỹ khi đó, nói.

Thông tin này gây chấn động đến mức khiến Nga lên tiếng chỉ trích Iran, động thái hiếm thấy, và Trung Quốc đưa ra cảnh báo.

Dù vậy, Iran tỏ ra kiên định với chương trình hạt nhân của mình. "Điều chúng tôi làm hoàn toàn hợp pháp", tổng thống Iran khi đó là ông Mahmoud Ahmadi-Nejad tuyên bố. "Việc của chúng tôi không liên quan đến các ông, sao các ông phải chỉ bảo chúng tôi làm gì?"

Iran sau đó mới thông báo cho IAEA về cơ sở hạt nhân Fordow. Tehran lập luận họ vẫn làm đúng nghĩa vụ, vì quy định trong Thỏa thuận An toàn với IAEA yêu cầu cần công bố cơ sở mới trong vòng 180 ngày trước khi nơi đó tiếp nhận nhiên liệu hạt nhân. Tuy nhiên, IAEA nhấn mạnh Iran bị ràng buộc bởi một thỏa thuận năm 2003, phải công bố ngay khi có ý định xây dựng Fordow.

Iran không tiết lộ độ sâu của cơ sở này, nhưng một số ước tính cho hay nó nằm 80-90 m sâu trong núi, có hai lối vào, với các đường hầm vuông góc 90 độ, nên không thể bị phá hủy bằng các loại bom thông thường.

Vị trí một số cơ sở hạt nhân của Iran. Đồ họa: AFP

Fordow trở thành tiêu điểm trong nỗ lực của cộng đồng quốc tế nhằm kiểm soát chương trình hạt nhân của Iran, thông qua các lệnh trừng phạt từ Liên Hợp Quốc.

Iran và các cường quốc năm 2015 ký thỏa thuận mang tên Kế hoạch Hành động Toàn diện Chung (JCPOA), trong đó Tehran đồng ý hạn chế chương trình hạt nhân để được nới lỏng các lệnh trừng phạt. IAEA được giao nhiệm vụ giám sát việc Iran tuân thủ JCPOA.

Tuy nhiên, trong nhiệm kỳ tổng thống đầu tiên, ông Donald Trump đã rút Mỹ khỏi JCPOA. Đáp lại, Tehran sau đó dần từ bỏ tuân thủ nhiều cam kết về kiểm soát hạt nhân và tăng cường làm giàu uranium.

Reuters cho biết Fordow là nơi làm giàu uranium cấp độ cao, có 2.000 máy ly tâm hoạt động. Cơ sở sản xuất phần lớn uranium làm giàu tới 60% của Iran.

Thống kê quý gần nhất cho thấy Fordow đã sản xuất hơn 166 kg uranium làm giàu tới 60%. Theo tiêu chuẩn của IAEA, số lượng này đủ để làm giàu lên cấp độ vũ khí 90% và sản xuất gần 4 quả bom hạt nhân.

Trên thế giới, Fordow không phải cơ sở hạt nhân quan trọng duy nhất được bảo vệ theo cách đặc biệt này.

Khu phức hợp Raven Rock của quân đội Mỹ, được ví như "Lầu Năm Góc dưới lòng đất", cũng nằm ẩn trong một ngọn núi ở bang Pennsylvania. Nga được cho là có một cơ sở hạt nhân lớn bí mật, nằm trong núi Yamantau, ở Cộng hòa Bashkortostan.

Israel coi Fordow như "cái gai trong mắt" và suốt nhiều năm qua đã lên kế hoạch tập kích cơ sở này. Một kế hoạch Israel gửi quan chức Mỹ dưới thời ông Obama cho thấy Israel sẽ triển khai trực thăng bí mật thả lính biệt kích gần nhà máy Fordow. Các biệt kích này sau đó sẽ mở đường xông vào cơ sở, cài thuốc nổ rồi phá hủy nó, các cựu quan chức Mỹ nói.

Israel từng thực hiện thành công một chiến dịch tương tự ở Syria năm 2024, phá hủy một cơ sở sản xuất tên lửa được cho là của Hezbollah, nhóm vũ trang tại Lebanon là đồng minh của Iran.

Nhưng chiến dịch dùng đặc nhiệm đột kích vào Fordow sẽ nguy hiểm hơn rất nhiều, theo giới chuyên gia quân sự.

Vị trí các khu vực trong cơ sở Fordow của Iran. Đồ họa: NY Post

Theo Đại sứ Israel Leiter, sử dụng bom GBU-57/B MOP của Mỹ không phải phương án duy nhất để vô hiệu hóa cơ sở hạt nhân Fordow. Ông không nêu cụ thể, nhưng dường như đề cập đến các chiến dịch phá hoại từ bên trong, hoặc tập kích liên tiếp để bào mòn dần lớp bảo vệ của cơ sở này.

Nhưng giới quan sát cho rằng ngay cả khi Israel có thể khiến Fordow không hoạt động trong một thời gian đáng kể, Iran có thể có những phương án bí mật khác để chế tạo bom hạt nhân nếu kho vật liệu còn nguyên vẹn. Trong nhiều năm, Iran đã không cho phép thanh sát viên IAEA tiếp cận những địa điểm sản xuất máy ly tâm của họ.

Điều đó đồng nghĩa họ có thể cất giấu số lượng lớn máy ly tâm và lắp đặt tại một cơ sở bí mật nào đó. Các nhà phân tích cho rằng địa điểm đó không cần quá lớn và Iran có thể chỉ cần vài trăm máy ly tâm tiên tiến để sản xuất vật liệu cấp vũ khí trong thời gian ngắn.

Như Tâm (Theo FT, Reuters, AFP)