Tập đoàn quân sự tư nhân Nga Wagner ngày 6/6 thông báo "đã hoàn thành nhiệm vụ chính ở Mali" sau 3,5 năm chống phiến quân tại đây và đang rút quân về nước. Quân đoàn châu Phi, lực lượng bán vũ trang do Bộ Quốc phòng Nga thành lập, sẽ thay thế vai trò của Wagner ở Mali.
Wagner cho biết trong quãng thời gian hoạt động ở Mali, họ đã giúp chính quyền quân sự tại quốc gia châu Phi này giành lại toàn bộ thủ phủ vùng, đồng thời hạ "hàng nghìn phiến quân và chỉ huy của đối phương, những người đã khủng bố dân thường nhiều năm qua".
Ulf Laessing, người đứng đầu chương trình Sahel tại Quỹ Konrad Adenaue của Đức, nhận định đây là một dấu mốc đánh dấu quá trình tái cấu trúc Wagner của Điện Kremlin, đồng thời giúp Moskva củng cố vị thế và ảnh hưởng ở châu Phi một cách "chính danh" hơn.
Lịch sử hoạt động của Wagner ở châu Phi
Được thành lập năm 2014 bởi doanh nhân Yevgeny Prigozhin, Wagner hoạt động như một lực lượng quân sự tư nhân hỗ trợ đắc lực cho quân đội Nga trong chiến dịch can thiệp quân sự vào Syria năm 2015 và sau này là chiến sự ở Ukraine.
Từ năm 2017, Wagner bắt đầu mở rộng hoạt động sang châu Phi, nơi các quốc gia đối mặt với bất ổn chính trị, xung đột vũ trang và sự suy yếu của các thể chế nhà nước trước đà trỗi dậy của nhiều nhóm phiến quân.
 |
Một tay súng Wagner tại Tây Phi. Ảnh: AFP |
Tổ chức tư vấn chính sách toàn cầu RAND cho hay Wagner đã hiện diện tại 6 quốc gia châu Phi từ năm 2017 đến 2021, trong đó có Cộng hòa Trung Phi (CAR), Mali, Libya, Sudan, gần đây là Burkina Faso và Niger.
Các hoạt động chính của nhóm này ở châu Phi gồm cung cấp dịch vụ an ninh cho chính quyền sở tại, huấn luyện quân đội và bảo vệ các tài sản chiến lược như mỏ vàng, kim cương và dầu mỏ, đồng thời được quyền khai thác các nguồn tài nguyên, tạo ra lợi nhuận để tài trợ cho các hoạt động quân sự và kinh doanh khác.
Tại CAR, khoảng 1.000 tay súng Wagner nhận nhiệm vụ hỗ trợ chính phủ của Tổng thống Faustin-Archange Touadera chống lại các nhóm nổi dậy, đồng thời đảm bảo an ninh cho các mỏ vàng và kim cương. Đổi lại, các công ty con của Wagner được quyền khai thác gỗ không hạn chế ở CAR và kiểm soát mỏ vàng Ndassima.
Ở Mali, sau khi quân đội nước này tiến hành đảo chính vào năm 2020 và 2021, họ đã mời Wagner đến hỗ trợ chiến dịch chống phiến quân. Đài Al Jazeera cho biết tính đến tháng 3/2025, có khoảng 1.500 thành viên Wagner hoạt động ở Mali.
Tại Libya, nhóm này hỗ trợ tướng Khalifa Haftar tiến hành các hoạt động quân sự và kiểm soát các cơ sở dầu mỏ. Với sự hiện diện mạnh mẽ ở nhiều quốc gia châu Phi, Wagner không chỉ đóng vai trò là "công cụ quân sự", mà còn là giải pháp hữu hiệu để Nga mở rộng ảnh hưởng địa chính trị và tăng cường lợi ích kinh tế, đặc biệt là các thỏa thuận khai thác tài nguyên.
Bằng cách sử dụng Wagner, Nga có thể cạnh tranh ảnh hưởng với các cường quốc phương Tây, đặc biệt là Pháp và Mỹ, trong việc gia tăng vị thế tại châu Phi. Các hoạt động khai thác vàng và kim cương của Wagner tại CAR và Sudan cũng mang về cho Nga hàng trăm triệu USD mỗi năm, theo RAND.
Tuy nhiên, tương lai của Wagner ở châu Phi trở nên mờ mịt sau cuộc nổi loạn của thủ lĩnh Prigozhin vào tháng 6/2023. Prigozhin khi đó đã dẫn 25.000 tay súng Wagner kiểm soát trụ sở Quân khu miền Nam ở Rostov-on-Don, rồi cử một nhóm quân tiến về Moskva với để bày tỏ nỗi bất mãn với các lãnh đạo Bộ Quốc phòng.
 |
Trùm Wagner Yevgeny Prigozhin phát biểu ở thành phố Rostov-on-Don, Nga, hôm 24/6/2023. Ảnh: Reuters |
Cuộc nổi loạn kết thúc sau chưa đầy 24 giờ, khi Prigozhin đồng ý rút quân và chuyển đến Belarus, trong khi các tay súng Wagner không tham gia nổi loạn được phép ký hợp đồng phục vụ với Bộ Quốc phòng Nga. Sau khi Prigozhin thiệt mạng trong tai nạn máy bay hai tháng sau đó, Điện Kremlin thúc đẩy nỗ lực biến Wagner trở thành một bộ phận của lực lượng vũ trang Nga đặt dưới sự lãnh đạo của Bộ Quốc phòng.
Nỗ lực tái cấu trúc Wagner
Tháng 2/2024, Quân đoàn châu Phi được thành lập, đặt dưới sự chỉ huy trực tiếp của Bộ Quốc phòng Nga. Reuters cho biết 70-80% thành viên Quân đoàn châu Phi từng là tay súng thuộc Wagner.
Thứ trưởng Quốc phòng Nga Yunus-Bek Yevkurov được giao nhiệm vụ giám sát hoạt động của Quân đoàn châu Phi tại Trung Đông - Bắc Phi. Các đơn vị của Quân đoàn đang được phát triển tại 5 quốc gia, gồm Burkina Faso, Libya, Mali, CAR và Niger.
Sự chuyển đổi này đánh dấu một bước ngoặt quan trọng. Trước đây, Wagner hoạt động với mức độ tự chủ cao, cho phép Prigozhin điều hành các hoạt động kinh doanh và quân sự một cách độc lập. Tuy nhiên, dưới sự kiểm soát của Bộ Quốc phòng, Quân đoàn châu Phi trở thành một phần trong bộ máy nhà nước Nga, mất đi tính chất "tư nhân" vốn có.
Tháng 10/2023, theo nguồn tin thân Wagner, Pavel Prigozhin, con trai của Yevgeny Prigozhin, đã đảm nhận vai trò lãnh đạo nhóm. Tuy nhiên, dưới sự kiểm soát chặt chẽ của Bộ Quốc phòng Nga, vai trò của Pavel chỉ mang tính biểu tượng hơn là thực quyền.
Wagner không bị xóa sổ, nhưng mọi hoạt động của họ tại châu Phi chịu sự giám sát trực tiếp từ chính quyền Moskva, với mục tiêu đảm bảo rằng lực lượng này tập trung phục vụ lợi ích quốc gia của Nga, thay vì các mục tiêu cá nhân của gia đình Prigozhin.
Sự chuyển đổi từ Wagner sang Quân đoàn châu Phi mang lại tác động nhiều mặt cho các quốc gia ở châu lục. Việc lực lượng này được Bộ Quốc phòng Nga hậu thuẫn có thể giúp đảm bảo nguồn cung vũ khí, hậu cần ổn định hơn so với thời Prigozhin, khiến tình trạng thiếu đạn dược không tái diễn.
Tuy nhiên, việc mất đi hoạt tính linh hoạt của một tập đoàn quân sự tư nhân có thể làm giảm hiệu quả của Wagner trong triển khai các chiến dịch. Wagner dưới thời Prigozhin nổi tiếng với chiến thuật cứng rắn và khả năng thích nghi nhanh chóng với các môi trường xung đột phức tạp.
Khi bị đặt dưới sự kiểm soát của Bộ Quốc phòng Nga, quá trình ra quyết định trong đội ngũ Wagner có thể bị chậm lại, trải qua nhiều tầng nấc hơn, làm giảm khả năng phản ứng nhanh chóng của lực lượng này.
Ngoài ra, theo RAND, các cáo buộc về vi phạm nhân quyền, tội phạm chiến tranh liên quan đến Wagner cũng là vấn đề lớn. Liên Hợp Quốc và các nhóm nhân quyền đã ghi nhận các hành vi vi phạm luật chiến tranh của tay súng Wagner tại Mali, CAR, như sát hại dân thường, cướp bóc tài sản.
Giới chuyên gia cho rằng việc Bộ Quốc phòng Nga tiếp tục sử dụng các tay súng Wagner bị cáo buộc phạm tội ác chiến tranh trong biên chế Quân đoàn châu Phi có thể làm gia tăng căng thẳng với cộng đồng quốc tế và các nước phương Tây.
 |
Một thành viên Wagner đứng cạnh lính Cộng hòa Trung Phi trong cuộc biểu tình ở thủ đô Bangui hồi tháng 3/2022. Ảnh: AFP |
Một vấn đề khác trong quá trình tái cấu trúc Wagner là tiếp quản các hoạt động kinh tế của tập đoàn quân sự tư nhân này. Bộ Quốc phòng Nga và Cơ quan Tình báo Quốc phòng (GRU) đã tìm cách quản lý các hoạt động này, nhưng quá trình chuyển giao không dễ dàng.
Wagner đã xây dựng mạng lưới khai thác tài nguyên phức tạp tại châu Phi, đặc biệt là vàng và kim cương ở CAR, Sudan. Các công ty liên kết với Prigozhin, như Meroe Gold và Lobaye Invest, đã kiểm soát các mỏ khai thác và cơ sở xuất khẩu tài nguyên, mang lại lợi nhuận lớn.
Hoạt động kinh doanh này phụ thuộc rất lớn vào quan hệ cá nhân mà Prigozhin đã xây dựng với lãnh đạo các nước châu Phi mà Wagner hiện diện. Sau cái chết của Prigozhin, việc duy trì các hợp đồng khai thác tài nguyên trở nên phức tạp, khi chính phủ các nước sở tại có thể yêu cầu thay đổi điều khoản hợp đồng hoặc tìm kiếm các đối tác khác nếu cảm thấy Nga "không đáng tin cậy".
Tại Mali, mô hình Quân đoàn châu Phi mà Nga xây dựng chưa chứng tỏ được nhiều thành công. Hồi tuần trước, quân đội Mali cùng các tay súng Nga đã hứng chịu tổn thất nặng nề khi bị nhóm phiến quân JNIM tấn công vào căn cứ Boulkessi, khiến ít nhất 60 binh sĩ thiệt mạng, 40 người bị thương.
Rida Lyammouri, chuyên gia về châu Phi tại Trung tâm Chính sách New South ở Morocco, cho rằng tổn thất này là một trong những lý do khiến Wagner đột ngột rút khỏi Mali.
Theo các chuyên gia, những biến cố như vậy có thể làm giảm niềm tin của các đối tác châu Phi với lực lượng Wagner, đồng thời mở ra cánh cửa để các đối thủ cạnh tranh ảnh hưởng của Moskva ở khu vực này. Để cứu vãn tình thế, Nga có thể sẽ tăng cường đầu tư vào Quân đoàn châu Phi, hoặc phát triển mô hình mới thay thế Wagner, nhằm đảm bảo lợi ích chiến lược ở châu lục.
Về lâu dài, hiệu quả trong nỗ lực tái cấu trúc Wagner ở châu Phi của Nga sẽ phụ thuộc vào việc Điện Kremlin sẽ thành công đến mức nào trong thiết lập quan hệ với chính phủ các nước trong khu vực và đảm bảo sự bền vững về mặt tài chính, lợi ích, các nhà phân tích của RAND nhận định.
Phong Lâm (Theo RAND, Council Foreign Relations)
