Một số người cảm thấy ủ rũ, lo âu hoặc trầm uất không rõ nguyên nhân sau khi ăn bánh mì trắng, mì ống hay các món từ lúa mì. Tình trạng này không chỉ là cảm giác thoáng qua, nó có thể bắt nguồn từ phản ứng sinh học phức tạp liên quan đến gluten.

Khoảng 10% dân số mắc hội chứng nhạy cảm với gluten mà không biết, trong khi gần 40% người bị bệnh celiac từng trải qua các triệu chứng trầm cảm trong đời. Celiac là một rối loạn tự miễn khiến hệ miễn dịch tấn công ruột non khi ăn gluten. Những con số này đang khiến giới khoa học chú ý đến mối liên hệ giữa gluten, một thành phần phổ biến trong các loại bánh và chế phẩm từ bột mì, với sức khỏe tâm thần.

Giáo sư Deanna L. Kelly, chuyên gia tâm thần học tại Trường Y khoa Đại học Maryland, từng hoài nghi về vai trò của thực phẩm trong điều trị bệnh tâm thần. Nhưng sau 17 năm nghiên cứu và dẫn dắt các thử nghiệm lâm sàng, bà dần tin rằng những gì con người ăn có thể ảnh hưởng đáng kể đến hoạt động của não bộ.

Nghiên cứu bắt đầu từ dữ liệu thời Thế chiến II, cho thấy tỷ lệ nhập viện vì bệnh tâm thần giảm trong giai đoạn khan hiếm lúa mì. Kelly và cộng sự tiếp tục phân tích công trình của bác sĩ Curtis Dohan từ thập niên 1970, ghi nhận những trường hợp bệnh nhân tâm thần phân liệt cải thiện khi ngừng ăn lúa mì. Ông cũng khảo sát các cộng đồng ở Papua New Guinea, nơi lúa mì không hiện diện trong khẩu phần và gần như không có ca bệnh tâm thần phân liệt nào được ghi nhận.

Tiến thêm một bước, nhóm chuyên gia thực hiện thử nghiệm lâm sàng trên các kháng thể phản ứng với gluten. Kết quả cho thấy, tỷ lệ kháng thể kháng gluten cao bất thường ở người mắc tâm thần phân liệt. Từ đây, giả thuyết được đưa ra: ở một số người, gluten có thể gây viêm nhiễm ảnh hưởng đến não bộ.

Gluten là nhóm protein có trong lúa mì, lúa mạch và lúa mạch đen, xuất hiện phổ biến trong các loại bánh mì, mì ống và thực phẩm siêu chế biến. Ở người nhạy cảm với gluten, hệ miễn dịch coi protein này như một chất xâm nhập, sinh ra kháng thể tấn công. Quá trình này gây viêm ruột, tổn thương niêm mạc và khiến kháng thể rò rỉ vào máu, thậm chí ảnh hưởng tới não bộ.

Một trong những protein thành phần của gluten, gọi là gliadin, có cấu trúc tương đồng với thụ thể GRINA trong não. Sự nhầm lẫn này khiến hệ miễn dịch tấn công các mô não, gây ra hàng loạt triệu chứng như suy nghĩ mơ hồ, mệt mỏi, lo âu, thay đổi cảm xúc, ảo giác hoặc co giật. Nhiều trường hợp còn kháng trị với thuốc thông thường.

Hạch hạnh nhân trong não là vùng kiểm soát cảm xúc và phản ứng sợ hãi. Khi bị viêm, vùng này hoạt động quá mức, làm gia tăng lo âu. Trong khi đó, serotonin, chất dẫn truyền thần kinh quan trọng liên quan đến cảm xúc, lại được sản xuất chủ yếu tại ruột. Bất ổn đường ruột có thể làm giảm serotonin, dẫn đến lo âu và trầm cảm.

Tuy không phải ai cũng phản ứng tiêu cực với gluten, nhưng các thống kê cho thấy khoảng 10% dân số mắc hội chứng nhạy cảm với gluten không do bệnh celiac (NCGS). Trong khi đó, nhiều người mắc bệnh celiac không được chẩn đoán chính xác. Một nghiên cứu lớn trên 2.000 người mắc celiac chỉ ra gần 40% trong số họ có triệu chứng trầm cảm suốt đời.

Một số người có cảm giác buồn bã, ủ rũ không rõ nguyên nhân sau khi ăn bánh mì. Ảnh: Telegraph

Kelly chia sẻ trường hợp một bệnh nhân tâm thần phân liệt tái phát nặng mỗi lần ăn thực phẩm chứa gluten. Khi nhập viện, bệnh nhân thường được cho ăn khẩu phần bình thường có gluten, bất chấp cảnh báo từ gia đình, khiến tình trạng ngày càng trầm trọng.

Không chỉ gluten, các protein khác như casein trong sữa cũng có thể kích thích phản ứng viêm ở não. Ngoài ra, thực phẩm siêu chế biến (UPF) trong chế độ ăn phương Tây được cho là góp phần làm trầm trọng các vấn đề tâm thần. Lúa mì, vốn cung cấp 20% lượng calo toàn cầu, đang bị chế biến theo cách khiến hàm lượng gluten và gliadin tăng gấp nhiều lần so với trước.

Các xét nghiệm kháng thể dần hé lộ manh mối quan trọng. Kelly từng phát hiện dấu hiệu bệnh celiac ở một phụ nữ trẻ được chẩn đoán sai trước đó, nhờ xét nghiệm TTG và sinh thiết ruột. Trong số gần 1.000 bệnh nhân đến khám, phần lớn khi loại bỏ gluten khỏi chế độ ăn đều ghi nhận cải thiện về tâm trạng, khớp, tiêu hóa hoặc mức độ tỉnh táo.

Khoảng 30% bệnh nhân tâm thần phân liệt trong nghiên cứu có kháng thể chống lại gliadin, cho thấy cơ thể họ phản ứng miễn dịch với gluten.

Kelly hiện theo chế độ ăn ít carbohydrate và gần như không có gluten. Bà cảnh báo, chế độ không gluten không phù hợp cho tất cả mọi người, vì nhiều thực phẩm chứa gluten cung cấp vitamin và khoáng chất cần thiết, chẳng hạn axit folic. Việc thay đổi khẩu phần nên được thực hiện dưới sự tư vấn của bác sĩ hoặc chuyên gia dinh dưỡng.

Một điểm quan trọng khác là người mắc bệnh tâm thần thường gặp khó khăn khi duy trì chế độ ăn đặc biệt. Thực phẩm chứa gluten rẻ, tiện lợi, trong khi nấu nướng rau củ tươi đòi hỏi thời gian và công sức.

Trường hợp một bệnh nhân động kinh cho thấy rõ mối liên hệ giữa gluten và sức khỏe não bộ. Các cơn co giật tăng nặng mỗi lần anh ăn mì Ý, dù không dương tính với celiac. Sau khi áp dụng chế độ ăn không chứa gluten, các cơn động kinh biến mất.

Theo Kelly, với sự hỗ trợ của công nghệ hình ảnh não và xét nghiệm kháng thể, giờ đây giới khoa học có thể bắt đầu nối kết dữ liệu và chứng minh mối liên hệ giữa thực phẩm và sức khỏe tâm thần. Những gì con người đưa vào ruột có thể ảnh hưởng sâu sắc đến não bộ.

Thục Linh (Theo Telegraph)