Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi Thạc sĩ Vương Nguyễn Toàn Thiện, Giám đốc chuyên môn Trung tâm tham vấn và trị liệu tâm lý Lumos.
Định nghĩa thao túng tâm lý
"Thao túng tâm lý" không phải là một khái niệm được định nghĩa chính thức trong từ điển thuật ngữ khoa học của ngành tâm lý học hay Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê Rối loạn Tâm thần.
Tuy nhiên, thao túng tâm lý được xem như là một tập hợp các hành vi gây tổn thương, một dạng lạm dụng cảm xúc, có thể xuất hiện trong nhiều bối cảnh mối quan hệ liên cá nhân và đôi khi là triệu chứng của các rối loạn nhân cách nhất định.
Thao túng tâm lý có thể được định nghĩa là một chuỗi các hành vi có chủ đích nhằm gây ảnh hưởng, kiểm soát hoặc làm suy yếu một người khác bằng cách tác động vào nhận thức, cảm xúc, hành vi và niềm tin của họ.
Mục tiêu của kẻ thao túng là giành lấy quyền lực, sự kiểm soát và lợi ích cho bản thân, thường bằng cách gây tổn hại đến sự tự chủ, lòng tự trọng cũng như sức khỏe tinh thần của nạn nhân.
Các chiến thuật thao túng tâm lý
Chiến thuật thao túng tâm lý không chỉ là hành vi đơn lẻ mà bao gồm nhiều các chiến thuật đan xen và có hệ thống. Một vài chiến thuật thường gặp:
- Bóp méo thông tin (Gaslighting):
Hành vi này khiến nạn nhân nghi ngờ chính thực tại, trí nhớ và sự đánh giá của mình. Kẻ thao túng sẽ phủ nhận những sự việc đã xảy ra, bịa đặt ra những chuyện không có thật, hoặc giảm nhẹ và bóp méo thông tin.
Ví dụ: Sau khi có hành vi xúc phạm bạn, họ nói: "Bạn nhạy cảm quá rồi đấy, tôi chỉ đùa thôi mà".
- Tạo cảm giác tội lỗi (guilt - tripping):
Hành vi này khiến người khác cảm thấy có lỗi để kiểm soát hành vi của họ. Kẻ thao túng sẽ đóng vai nạn nhân hoặc gợi lại những "công ơn" trong quá khứ.
Ví dụ: "Sau tất cả những gì mẹ đã hi sinh cho con, con lại nỡ từ chối một việc nhỏ này sao?" hoặc "Nếu em thực sự yêu anh, em đã không đi chơi với bạn bè tối nay."
- Chiến tranh lạnh (Silent treatment):
Hành vi từ chối giao tiếp, phớt lờ sự tồn tại của một người một cách có chủ đích để trừng phạt hoặc kiểm soát. Sự im lặng này tạo ra một áp lực tâm lý nặng nề, khiến nạn nhân lo lắng và phải "xuống nước" để giảng hòa trước.
Ví dụ: Sau một cuộc tranh cãi nhỏ, một người hoàn toàn im lặng, không trả lời tin nhắn, không nghe điện thoại trong nhiều ngày, buộc người kia phải là người chủ động xin lỗi dù câu chuyện là như thế nào.
- Tâng bốc rồi hạ bệ (love - bombing rồi devaluation):
Hành vi này bao gồm 2 giai đoạn, ban đầu, kẻ thao túng sẽ thể hiện tình yêu, sự ngưỡng mộ và quan tâm một cách dồn dập, mãnh liệt để nhanh chóng có được lòng tin và sự phụ thuộc của bạn. Sau đó, họ sẽ dần rút lại tình cảm đột ngột và tạo môi trường phụ thuộc.
Ví dụ: Một người mới quen liên tục tặng quà đắt tiền, tâng bốc "em là cả thế giới của anh" chỉ sau vài tuần. Nhưng sau đó, họ bắt đầu kiểm soát và khó chịu khi bạn dành thời gian cho người khác.
- Đóng vai nạn nhân (playing the Victim):
Luôn tìm cách đổ lỗi cho hoàn cảnh hoặc người khác về những sai lầm của mình. Kẻ thao túng tự khắc họa mình là người bị hại để trốn tránh trách nhiệm và gợi lên lòng thương hại từ người khác.
Ví dụ: Khi bị bắt quả tang nói dối, họ sẽ nói: "Anh phải làm vậy vì cuộc sống này quá khắc nghiệt với anh." hoặc "Tại em cứ hay cằn nhằn nên anh mới không muốn nói thật."
- Tạo thế chân vạc/ bộ ba (Triangulation):
Hành vi lôi một người thứ ba vào mối quan hệ để tạo ra sự cạnh tranh, ghen tuông và bất an, từ đó củng cố vị thế quyền lực của mình.
Ví dụ: "Người yêu cũ của anh chẳng bao giờ phàn nàn về chuyện này cả, cô ấy rất hiểu chuyện." hoặc kể cho nạn nhân nghe một người đồng nghiệp đang tán tỉnh kẻ thao túng để xem phản ứng của nạn nhân thế nào.
 |
Nhiều chiến thuật thao túng tâm lý được áp dụng với các mục đích khác nhau. Ảnh: Ngọc Thành |
Nhận diện thao túng tâm lý
Nhìn chung, nhận diện thao túng tâm lý có thể tham khảo từ các mô tả, ví dụ ở 6 chiến thuật nêu trên. Ngoài ra, cá nhân có thể tham khảo 2 nhóm dấu hiệu chính sau đây:
- Các dấu hiệu bên ngoài (hành vi của kẻ thao túng) mà bạn có thể quan sát:
Lời nói và hành động không nhất quán (nói một đằng nhưng làm một nẻo).
Luôn đổ lỗi cho bạn (mọi vấn đề, dù là lỗi của họ, cuối cùng đều do bạn mà ra).
Bóp méo sự thật (họ thường xuyên "chỉnh sửa" lại các câu chuyện để phù hợp với mục đích).
Cô lập bạn khỏi mối quan hệ khác (luôn làm suy yếu mối quan hệ của bạn với gia đình, bạn bè).
"Đùa cợt" có chủ đích (đưa ra những lời nhận xét mang tính xúc phạm hoặc hạ thấp, sau đó bao biện rằng "chỉ là đùa thôi" khi bạn phản ứng).
Lòng tốt có điều kiện (sự quan tâm, giúp đỡ của họ luôn đi kèm một sự mong đợi được đáp lại trong tương lai).
- Cá nhân có thể quan sát cảm nhận bên trong của bản thân:
Luôn cảm thấy có lỗi và phải xin lỗi (cảm thấy mình nói "xin lỗi", "có lỗi" mọi lúc).
Liên tục lo lắng và bất an (cảm thấy như đang "đi trên kính mỏng", luôn phải cẩn trọng trong lời nói và hành động để không làm phật lòng người kia).
Nghi ngờ bản thân (thường xuyên tự hỏi liệu mình có quá nhạy cảm, điên rồ, hay trí nhớ của mình có vấn đề không).
Kiệt sức về mặt cảm xúc (tương tác liên cá nhân tạo nhiều cảm giác mệt mỏi, cạn kiệt năng lượng thay vì cảm thấy vui vẻ, được nâng đỡ).
Mất đi lòng tự trọng và cảm giác về bản thân (không còn nhận ra bản thân mình là ai, không còn tin vào phán đoán của mình và cảm thấy giá trị bản thân phụ thuộc hoàn toàn vào sự chấp thuận của người kia).
Cảm thấy cô đơn, không được lắng nghe (dù đang ở trong một mối quan hệ).
Hệ lụy của thao túng tâm lý
Việc trải qua thao túng tâm lý có thể để lại những hệ lụy sâu sắc và dai dẳng trên cả phương diện mối quan hệ tâm lý và xã hội.
Đầu tiên, nạn nhân thường xuyên phải đối mặt với tình trạng căng thẳng và lo âu mạn tính, dẫn đến kiệt sức về cảm xúc và suy giảm khả năng ra quyết định. Họ có thể trải qua sự hỗn loạn cảm xúc, dần tự cô lập bản thân khỏi các mối quan hệ xã hội để tránh né xung đột.
Về lâu dài, các tác động này có thể phát triển thành các vấn đề sức khỏe tâm thần nghiêm trọng hơn như rối loạn trầm cảm, rối loạn lo âu do phải chịu đựng tổn thương kéo dài.
Hậu quả tâm lý nặng nề nhất là sự suy giảm và xói mòn bản sắc cá nhân, giảm lòng tự trọng, khiến nạn nhân không còn tin vào chính mình và gặp khó khăn nghiêm trọng trong việc xây dựng các mối quan hệ lành mạnh, tin cậy trong tương lai.
Đối phó hành vi thao túng tâm lý
- Bước đầu tiên mang tính nền tảng là nhận thức rõ vấn đề:
Cá nhân cần học cách tin vào cảm xúc của bản thân, thừa nhận rằng những gì mình đang trải qua chưa chắc là lỗi của mình.
Việc ý thức các sự việc, cuộc hội thoại sẽ giúp nhận diện các khuôn mẫu hành vi lặp lại và chống lại sự bóp méo sự thật.
Chủ động tìm hiểu kiến thức về các chiến thuật thao túng sẽ giúp gọi tên chính xác vấn đề đang diễn ra.
- Tiếp theo, việc thiết lập và giữ vững ranh giới lành mạnh là cực kỳ quan trọng để bảo vệ bản thân. Điều này bao gồm:
Học cách nói "Không" một cách dứt khoát với những yêu cầu vô lý, sử dụng các câu nói bắt đầu bằng "Tôi" để biểu đạt cảm xúc mà không đổ lỗi (ví dụ: "Tôi cảm thấy không thoải mái khi...").
Chuẩn bị tâm lý cho sự phản kháng hoặc tức giận từ phía người thao túng.
- Cuối cùng, tìm kiếm sự hỗ trợ từ bên ngoài là yếu tố then chốt để thoát khỏi sự cô lập:
Cá nhân nên kết nối lại với mạng lưới hỗ trợ đáng tin cậy như gia đình, bạn bè.
Đặc biệt, cân nhắc tìm đến chuyên gia tâm lý khi hành vi thao túng đã gây ra những tổn thương tinh thần nặng nề.
Mỹ Ý
