"Việt Nam có địa lý trải dài, khí hậu khác biệt giữa các vùng nên dịch tễ sốt xuất huyết cũng rất đa dạng. Đây chính là điều kiện thuận lợi để xây dựng mô hình dự báo dịch bằng AI, kết hợp nhiều nguồn dữ liệu như thời tiết, mật độ dân cư, chỉ số lăng quăng", giáo sư Peter Horby, Giám đốc Viện Khoa học Đại dịch, Đại học Oxford, trao đổi với VnExpress bên lề Hội nghị Thượng đỉnh Philanthropy Asia Summit 2025, ngày 9/5 tại Singapore.

Theo ông Horby, dữ liệu đầu vào cho các mô hình AI cần được thu thập đầy đủ, cập nhật liên tục và chia sẻ theo tiêu chuẩn thống nhất giữa các cấp địa phương lẫn trung ương. Việt Nam đã có kinh nghiệm xây dựng hệ thống dữ liệu dịch tễ trong các đợt dịch như SARS, cúm A/H1N1 hay gần nhất là Covid-19, cùng sự tham gia tích cực của Viện Pasteur, Viện Vệ sinh dịch tễ và mạng lưới trạm y tế xã. Nếu đảm bảo dòng dữ liệu xuyên suốt, Việt Nam không chỉ phòng chống dịch hiệu quả trong nước mà còn có thể hỗ trợ các quốc gia khác áp dụng mô hình tương tự.

Thành tựu trong nghiên cứu vaccine, công nghệ nuôi cấy vi khuẩn Wolbachia, năng lực xét nghiệm diện rộng và thử nghiệm bản đồ ca bệnh, phân tích nước thải là những yếu tố tạo nên hệ sinh thái dữ liệu cần thiết để AI phát huy hiệu quả trong dự báo và quản lý dịch truyền nhiễm. Ông Horby nhấn mạnh, phần mềm không thay thế con người mà là công cụ giúp ngành y tế chủ động hơn một bước trước các nguy cơ.

Mặc dù chưa có thuốc điều trị đặc hiệu cho sốt xuất huyết nặng, các chuyên gia nhận định việc cảnh báo sớm, phát hiện ca bệnh kịp thời và giảm tải cho bệnh viện sẽ là chìa khóa giảm tỷ lệ tử vong cũng như chi phí y tế xã hội. Khi dịch được chặn từ sớm, nguy cơ bùng phát trên diện rộng sẽ giảm bớt.

Biến đổi khí hậu khiến muỗi mở rộng địa bàn đến những nơi từng an toàn như các tỉnh miền núi và một số vùng cao, khiến nhiều cộng đồng đối mặt với nguy cơ mới. Giáo sư Horby nhận định, trong bối cảnh này, việc tận dụng mọi công cụ, nhất là AI, là tất yếu để bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

Nền tảng y tế dự phòng, mạng lưới trạm y tế cơ sở rộng khắp, kinh nghiệm kiểm soát các đợt dịch lớn, ý chí chính trị và tinh thần chủ động giúp Việt Nam có vị trí thuận lợi để phát hiện sớm ca bệnh, phản ứng nhanh và triển khai kiểm soát dịch hiệu quả. Ông đánh giá Việt Nam đang có cơ hội trở thành hình mẫu phòng chống sốt xuất huyết trong khu vực.

Thực tế, các chuyên gia trong nước cũng ghi nhận những thay đổi lớn về dịch tễ. Theo tiến sĩ Hoàng Minh Đức, Cục trưởng Y tế dự phòng, Bộ Y tế, sốt xuất huyết không còn giới hạn chủ yếu ở Đồng bằng sông Cửu Long và ven biển miền Trung mà đã lan rộng sang Đông Nam Bộ, Bắc Trung Bộ, Tây Nguyên và nhiều tỉnh miền Bắc như Hà Nội, nơi năm 2023 ghi nhận hơn 40.000 ca mắc, mức cao kỷ lục. Điều này đặt ra yêu cầu mở rộng và nâng cao các biện pháp giám sát, dự báo sớm và phòng ngừa chủ động trên toàn quốc.

Giáo sư Peter Horby, Giám đốc Viện Khoa học Đại dịch thuộc Đại học Oxford. Ảnh: Oxford University

Các chuyên gia nói, nguyên nhân sự thay đổi trên là bệnh lây truyền qua muỗi vằn nên khó kiểm soát. Trước đây, bọ gậy, muỗi tập trung chủ yếu ở Đồng bằng sông Cửu Long. Tuy nhiên, hiện nay, muỗi vằn đã di chuyển theo hệ thống giao thông, đô thị hóa của các tỉnh thành và lan rộng.

Bên cạnh đó, sốt xuất huyết cũng không còn là bệnh theo mùa, nó xuất hiện quanh năm do biến đổi khí hậu, quá trình đô thị hóa, theo Thạc sĩ, bác sĩ Lương Chấn Quang, Trưởng khoa Kiểm soát và Phòng ngừa bệnh tật, Viện Pasteur TP HCM. Ông cho biết virus gây sốt xuất huyết Dengue có 4 type, góp phần thay đổi chu kỳ bệnh. Trước đây, dịch diễn ra theo chu kỳ: miền Bắc bùng phát 9-10 năm một lần, còn miền Trung và Nam khoảng 4 năm một lần, tùy type virus.

Tuy nhiên, hiện chu kỳ này không còn duy trì, do cả 4 type virus tồn tại đồng thời, trrong khi vector (trung gian truyền bệnh) lại xuất hiện quanh năm. Điều này khiến công tác phòng, chống sốt xuất huyết khó khăn hơn. Việc ngăn ngừa dịch bệnh không chỉ tập trung vào mùa mưa, mà duy trì quanh năm.

Hội nghị Thượng đỉnh Philanthropy Asia Summit 2025 diễn ra từ 5 đến 9/5 tại Singapore, do quỹ Temasek Foundation tổ chức, quy tụ hàng trăm chuyên gia, nhà hoạch định chính sách và tổ chức quốc tế. Với chủ đề Primming Asia For Good, các phiên thảo luận y tế năm nay đặc biệt tập trung vào nguy cơ từ bệnh do muỗi truyền và thúc đẩy đầu tư cho công nghệ phòng dịch bền vững.

Thục Linh