Đầu những năm 2020, Lagos (Nigeria) ngập trong rác nhựa. Túi bóng, hộp xốp, chai nước làm tắc nghẽn kênh rạch, ô nhiễm đường sá và tràn lan các bãi rác. Giới chức thành phố 22 triệu dân này đối mặt với tình thế tiến thoái lưỡng nan.

Họ cần một chính sách để kiểm soát tình hình nhưng không biết cụ thể địa phương đang phát thải chính xác đến mức độ nào. Nói cách khác, dữ liệu là thách thức đầu tiên nhưng cũng không cá biệt.

Sinikinesh Jimma, Trưởng Bộ phận Biển và Nước ngọt của Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc (UNEP) cho biết việc thiếu các thống kê đáng tin cậy về rác thải và ô nhiễm nhựa là điều phổ biến tại nhiều nơi. "Việc bổ sung những dữ liệu này là rất quan trọng để phát triển các chính sách dựa trên bằng chứng và ứng phó với cuộc khủng hoảng đang lan rộng", bà nói.

Giải quyết điểm nghẽn này, Lagos hợp tác với UNEP và Chương trình Định cư Con người Liên Hợp Quốc (UN-Habitat) để thực hiện cuộc kiểm toán rác thải đầu tiên. Kết quả cho thấy sự thật kinh ngạc. Theo đó, khoảng 34 kg rác thải nhựa trên đầu người mỗi năm rò rỉ vào hệ thống nước của Lagos. Con số này tương đương mỗi người dân thành phố vứt 10 chai nhựa xuống đường hàng ngày.

Một con kênh bị tắc nghẽn vì rác nhựa tại Obalende, Lagos vào ngày 23/1/2024. Ảnh: AFP

Đến 2024, Lagos góp 870.000 tấn trong tổng số 57 triệu tấn rác thải nhựa toàn cầu, thuộc nhóm những thành phố ô nhiễm nhựa nhất thế giới, theo AP. Dữ liệu thống kê và danh xưng không mong muốn buộc chính quyền thành phố phải hành động. Họ quyết định cấm các loại nhựa dùng một lần, từ dao nĩa, ống hút đến hộp xốp. Các loại nhựa khác, chiếm tỷ lệ nhỏ hơn trong lượng rác thải của thành phố, vẫn được phép sử dụng.

Quy định bắt đầu có hiệu lực từ 1/7 vừa qua và những cơ sở kinh doanh vi phạm có nguy cơ bị đóng cửa. Tuy nhiên, AP ghi nhận lệnh cấm vẫn còn xa mới được triển khai đầy đủ. Olarewanju Ogunbona, quản lý một hàng ăn ở Lagos cho biết vẫn dùng hộp xốp và túi nilon ít nhất 5 lần mỗi ngày để đóng gói thực phẩm mang đi cho khách hàng. "Người bán vẫn sử dụng chúng rất nhiều", cô cho hay.

Không chỉ hộ kinh doanh, các tổ chức giám sát môi trường cũng hoài nghi, bất chấp việc chính quyền quảng bá lệnh cấm nhựa dùng một lần như một bước tiến lớn. "Hiệu quả của nó bị hạn chế nếu không được thực thi nghiêm ngặt, có lựa chọn thay thế giá rẻ cho các tiểu thương thu nhập thấp và cải thiện đáng kể hệ thống quản lý rác vốn đang quá tải của thành phố", Olumide Idowu, nhà hoạt động môi trường tại Lagos đánh giá.

Thực tế, mỗi ngày Lagos thải ra ít nhất 13.000 tấn rác, với gần 20% trong số đó là nhựa, theo các quan chức. Do thiếu hệ thống quản lý rác thải phù hợp, phần lớn chúng bị vứt ở sông ngòi, làm tắc nghẽn kênh rạch, ô nhiễm bãi biển và góp phần gây ra những trận lũ lụt tàn phá.

Điểm sáng là những năm gần đây, nhiều đơn vị xử lý rác tư nhân và các nhóm phát triển bền vững ra đời, góp phần giải quyết cuộc khủng hoảng ô nhiễm nhựa. Sự hiện diện của họ giúp nghề "đồng nát" thịnh hành.

Tại một điểm phân loại rác ở khu thương mại Obalende, hai phụ nữ dùng dao lam để cạo nhãn khỏi chai nước ngọt. Họ tháo nắp và ném vào các túi lưới phân loại khác nhau để các công ty quản lý rác tư nhân tái chế. Công việc bán nhựa đã phân loại cho các công ty quản lý rác tư nhân giúp mỗi người kiếm được khoảng 5.000 naira (3,26 USD) mỗi ngày.

Nhưng sự phát triển của mạng lưới "ve chai" trong cộng đồng và các doanh nghiệp xử lý, tái chế rác tư nhân là chưa đủ. Các nhà sản xuất cũng phải tăng trách nhiệm trong việc giải quyết vấn đề rác thải nhựa, theo Omoh Alokwe, Đồng sáng lập công ty Street Waste đang hoạt động tại Obalende. "Họ cần đảm bảo rằng lượng nhựa được sản xuất ra môi trường phải được thu hồi và tái chế", bà nói.

Ngoài ra, giới chuyên gia kêu gọi thay đổi hành vi cộng đồng để luật cấm nhựa dùng một lần có hiệu quả. Theo chủ cửa hàng Olarewanju Ogunbona, người dân Lagos cần có các lựa chọn thay thế cho nhựa dùng một lần. "Nếu không, chúng tôi sẽ tiếp tục sử dụng chúng", cô nói.

Theo Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), thế giới thải khoảng 400 triệu tấn rác nhựa vào năm 2024. Con số này dự kiến sẽ tăng gần gấp ba trong 25 năm tới, với mức tăng mạnh nhất diễn ra ở các nước đang phát triển, đặc biệt là ở khu vực châu Phi và châu Á - Thái Bình Dương. Nếu xu hướng hiện tại tiếp tục, phần lớn lượng rác thải nhựa này sẽ trôi ra sông, hồ và đại dương.

Tuần này, tại Geneva (Thụy Sĩ), các quốc gia đang đàm phán một hiệp ước nhằm chấm dứt ô nhiễm nhựa. Các cuộc đàm phán như vậy đã đổ vỡ vào năm ngoái, khi các nước sản xuất dầu mỏ phản đối bất kỳ hạn chế nào đối với sản xuất nhựa. Nguyên nhân bởi phần lớn nhựa được làm từ nhiên liệu hóa thạch như dầu mỏ và khí đốt. Nigeria là một trong các nước đang tham dự cuộc thảo luận này.

Phiên An (theo AP, UNEP)