Cảnh báo được các chuyên gia đưa ra sau trận động đất xảy ra ngày 28/3 ở Myanmar do ứng suất tích lũy trong hơn 200 năm tại một đoạn ranh giới mảng kiến tạo Ấn Độ và Á-Âu giải phóng tức thời, gây nứt đất, hóa lỏng nền móng và phá hủy nhiều công trình kiên cố.

Theo GS Phan Trọng Trịnh, Viện Địa chất, Việt Nam không nằm trực tiếp trên ranh giới giữa các mảng kiến tạo lớn, nhưng lại chịu tác động mạnh từ sự va chạm giữa mảng Ấn Độ và mảng Á - Âu. Sự chuyển động này đã tạo ra hàng loạt đới đứt gãy chạy qua lãnh thổ Việt Nam, đặc biệt tập trung ở khu vực phía Bắc và miền Trung.

Một trong những hệ thống đứt gãy quan trọng nhất là đứt gãy sông Hồng, kéo dài từ Vân Nam (Trung Quốc) đến vùng đồng bằng Bắc Bộ. "Đứt gãy này từng gây ra nhiều trận động đất lớn trong lịch sử, trong đó có trận động đất ở Điện Biên năm 1935 với độ lớn 6,8 độ", GS Trịnh cho biết.

Các nghiên cứu cổ địa chấn tại khu vực này đã ghi nhận nhiều dấu tích của động đất cổ, thể hiện qua các trầm tích bị biến dạng, các vết trượt và lớp đất nứt gãy. Để đánh giá rủi ro trong tương lai, các nhà khoa học đã sử dụng các công thức tính toán độ lớn động đất cực đại dựa trên mô men động đất và tốc độ dịch chuyển. Kết quả cho thấy, đới đứt gãy sông Hồng có thể sinh ra động đất mạnh từ 6,9 đến 7,1 độ - mức có khả năng gây thiệt hại nghiêm trọng nếu xảy ra gần khu dân cư hoặc công trình trọng yếu.

Không chỉ riêng đứt gãy sông Hồng, các đới đứt gãy khác như Sơn La, Lai Châu - Điện Biên, hay các vùng ven biển miền Trung cũng đang trong trạng thái tương tự. Dù chưa ghi nhận trận động đất cực mạnh nào trong thế kỷ qua, các khu vực này vẫn cho thấy dấu hiệu hoạt động kéo dài từ kỷ Holocen (khoảng 11.000 năm trở lại đây) - một chỉ dấu quan trọng cho thấy khả năng chúng có thể "thức giấc" trở lại.

PGS Nguyễn Hồng Phương, chuyên gia tại Viện Vật lý địa cầu cho biết, Việt Nam hiện có hơn 40 hệ đứt gãy cấp 1 và cấp 2, trong đó đáng chú ý nhất là hệ đứt gãy sông Hồng - một trong những đới kiến tạo lớn và có khả năng hoạt động mạnh.

"Hệ thống này từng gây ra trận động đất mạnh tại Điện Biên vào năm 2001", ông nói. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, đứt gãy sông Hồng đang ở trạng thái "yên tĩnh địa chấn" (seismic quiescence), tức chưa ghi nhận các hoạt động địa chấn đáng kể. Dù vậy, điều này không đồng nghĩa với an toàn tuyệt đối.

"Dữ liệu quan trắc cho thấy hai cánh của đứt gãy vẫn đang dịch chuyển tương đối, tốc độ khoảng 3-5 mm mỗi năm", PGS Phương cho biết. Đây là dấu hiệu cho thấy năng lượng vẫn đang tích tụ âm thầm, và nguy cơ phát sinh động đất trong tương lai là điều không thể loại trừ. "Hiện tượng 'ngủ yên' này có thể kéo dài hàng nghìn năm. Nhưng khi nó 'thức giấc', hoàn toàn có thể gây ra các trận động đất lên tới 7 độ", PGS Phương cảnh báo.

Sơ đồ các hệ thống đứt gẫy có khả năng sinh chấn trên lãnh thổ và thềm lục địa Việt Nam và Bản đồ chấn tâm các trận động đất ghi nhận được trên lãnh thổ và thềm lục địa Việt Nam thời kỳ 1131-2017. Ảnh: Viện Vật lý Địa cầu

Hiện nay, việc quan sát địa chấn chủ yếu dựa vào dữ liệu trong khoảng 100 năm trở lại đây. Tuy nhiên, các chuyên gia cho rằng, khoảng thời gian này là quá ngắn so với chu kỳ lặp lại của các trận động đất lớn, vốn có thể kéo dài vài trăm đến hàng nghìn năm. "Thời gian yên lặng càng dài, năng lượng tích tụ càng lớn. Việc chưa ghi nhận động đất mạnh không có nghĩa là không có nguy cơ mà là chưa đến lúc năng lượng được giải phóng", PGS Phương nhấn mạnh.

Theo ông Phương, để đánh giá chính xác nguy cơ động đất, cần đầu tư nâng cấp và mở rộng hệ thống quan trắc địa chấn và GPS. Ngoài ra, việc xây dựng mô hình ba chiều của các đứt gãy với tham số hình học (hướng, độ dốc, góc trượt...) và địa động lực (hướng dịch chuyển, tốc độ trượt...), là cơ sở quan trọng để dự báo nguy cơ động đất.

Các chuyên gia cũng khuyến cáo cần tích hợp bản đồ nguy cơ địa chấn vào quy hoạch xây dựng các công trình trọng yếu như thủy điện, bệnh viện, nhà máy điện hạt nhân và hạ tầng giao thông liên vùng. Ngoài ra, việc áp dụng tiêu chuẩn kháng chấn trong xây dựng cần được đẩy mạnh, đặc biệt ở các khu vực gần nguồn sinh chấn.

Nhật Minh