Các gương mặt đại diện cho ngành xuất bản và văn chương Thượng Hải bàn về nền văn học hiện đại của thành phố này trong tọa đàm quốc tế Đối thoại về tương lai của văn học - Tiếng nói từ Thượng Hải, hôm 7/6 tại TP HCM.

Các diễn giả tại sự kiện ở trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn TP HCM. Ảnh: Hà Thanh Vân

Theo bà Zhong Hong Ming (Chung Hồng Minh) - tổng biên tập tạp chí Thu hoạch, văn học Thượng Hải như ''ẩm thực và kiến trúc nơi đây, mang một dấu ấn rất riêng của đô thị mở, đa tầng và không ngừng chuyển động''. Bà cho rằng bối cảnh lịch sử xã hội đặc thù đã tạo nên tính chất phức hợp của văn học. Thượng Hải là nơi gặp nhau của người nhập cư, di dân, người nước ngoài và dân bản địa. Sự giao thoa văn hóa không làm mờ bản sắc truyền thống mà tạo nên sự đa nguyên trong tư tưởng, phong cách và cấu trúc kể chuyện của các nhà văn. Do vậy, nền văn học hiện đại Thượng Hải định hình bởi tính ''mở'', tại một đô thị cảng sớm giao lưu quốc tế, kết hợp giữa truyền thống và cách tân, chấp nhận đa dạng ngôn ngữ văn chương.

Có nhiều tên tuổi dù quê gốc ở Thượng Hải hay chỉ sinh sống và làm việc tại đây cũng ghi dấu ấn đậm nét trong lịch sử văn học Trung Quốc. Đó là Lỗ Tấn, Trương Ái Linh, Ba Kim, Mao Thuẫn. Ở sự kiện, các nhà văn nhắc nhiều về Ba Kim (1904-2005) - cây đại thụ của văn học hiện đại Trung Quốc, biểu tượng tinh thần của nền văn học Thượng Hải suốt thế kỷ 20. Ông có vai trò nền tảng trong việc hình thành, định vị và truyền cảm hứng cho văn học Thượng Hải như một dòng chảy độc lập và tiên phong.

Dưới ngòi bút của Ba Kim, Thượng Hải không chỉ là một thành phố náo nhiệt mà còn là trung tâm xung đột giữa truyền thống và hiện đại, đạo đức và áp lực xã hội. Những tiểu thuyết của ông trở thành tượng đài phản kháng tinh thần Nho giáo bảo thủ, mở đường cho lớp nhà văn trẻ nói lên tiếng nói phản tỉnh trong bối cảnh đô thị hóa.

Dù trải qua thời kỳ bị phê phán và bị cấm viết trong Cách mạng Văn hóa Trung Quốc, Ba Kim được hậu thế tôn vinh vì giữ vững lòng tin vào con người và khát vọng tự do ngôn luận. Ở nền văn học Thượng Hải hiện đại, Ba Kim được xem là người đặt nền tảng đạo đức cho nghề viết, một biểu tượng không thể thay thế trong việc xây dựng ''văn học có lương tri''.

Tạp chí văn chương Thu hoạch (Harvest) do Ba Kim sáng lập năm 1957, đến nay vẫn được coi là hàng đầu của Trung Quốc - nơi phát hiện, nâng đỡ nhiều tài năng trẻ. Thượng Hải tôn vinh ông bằng cách lập Bảo tàng Ba Kim, lưu giữ bản thảo gốc, thư từ và tư liệu đời sống của nhà văn như một di sản văn hóa quốc gia.

Nhà văn Ba Kim. Ảnh: Tư liệu

Văn học Thượng Hải luôn thử nghiệm và thích ứng, từ thời của Ba Kim, Trương Ái Linh, Vương An Ức cho đến lứa tác giả sau là những người đang định hình "giọng văn đô thị thế kỷ 21". Các thế hệ nhà văn đa phong cách trong lối viết, từ nghiêm túc, dí dỏm đến đấu tranh xã hội, định vị được tiếng nói riêng biệt của cá nhân nhưng vẫn hướng đến các vấn đề lớn của lịch sử, xã hội.

Có hai mạch sáng tác đang nổi bật trong văn học trẻ Trung Quốc hiện nay. Đầu tiên là đối thoại bản thân - xã hội - lịch sử để trả lời câu hỏi: "Tôi là ai trong thời đại này?", đồng thời đối chiếu quá trình trưởng thành cá nhân với sự biến đổi của xã hội. Tiếp theo là kết hợp công nghệ, viễn tưởng, đạo đức học. Các nhà văn gen Z ngày càng mạnh dạn thử nghiệm giọng điệu phi tuyến tính, kết hợp khoa học, trí tuệ nhân tạo, các yếu tố hậu hiện đại để đưa ra những viễn cảnh xã hội vừa kỳ ảo, vừa chất vấn và đề cao nhân tính.

Ông Fang Yan (Phương Nham) - phó tổng biên tập tạp chí Tư Nam Văn học - chia thế hệ nhà văn trẻ Thượng Hải thành ba lớp, theo mốc năm sinh là thập niên 1970, 1980, 1990. Nhà văn Lai Yingyan (Lai Dĩnh Yến) - phó tổng biên tập tạp chí Văn học Thượng Hải - nói sau khi các cây viết gen Z thử sức qua đề tài thanh xuân vườn trường, họ dần chuyển sang những ''đối thoại lớn", đề cập những vấn đề của đất nước, đặt trong bối cảnh lịch sử và tiến trình phát triển, tạo nên những tiếng nói cá nhân và xã hội có chiều sâu.

Ở Thượng Hải, các tạp chí như Thu hoạch và Tư Nam văn học đều chủ động tạo không gian cho sáng tác trẻ, dành phần cho những cây viết triển vọng trong mỗi số xuất bản. Việc phổ biến văn chương trên Internet rất được coi trọng, trang mạng xã hội của các tạp chí văn học và Hội Nhà văn Thượng Hải thu hút đông đảo độc giả theo dõi.

Không chỉ dừng lại ở bản in, những tạp chí này đã chuyển mình thành thương hiệu truyền thông số. Tạp chí Thu hoạch từng đạt hơn 12 triệu lượt xem trong một lần livestream khi nhà văn Dư Hoa (tác giả tiểu thuyết Sống) xuất hiện đọc sách trực tiếp và trả lời câu hỏi từ độc giả trẻ. Điều này không chỉ giúp văn học đến gần công chúng mà còn tạo ra một cộng đồng đọc tích cực, chủ động tương tác với tác giả, biên tập viên và tác phẩm.

Có thể thấy chiến lược phát triển văn học trẻ không thể tách rời chính sách văn hóa, xuất bản, truyền thông số tại Thượng Hải. Nơi đây nhìn nhận văn chương là công cụ giao tiếp vùng miền, thời đại. Văn học trẻ ngoài tự sự còn cần đối diện với thực tế. Sự hỗ trợ thiết thực từ chương trình quốc tế, hệ thống tạp chí văn chương sẽ tạo nền tảng để cây viết trẻ trưởng thành.

Tọa đàm diễn ra tại Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn TP HCM, phía Thượng Hải có Zhong Hong Ming, Lai Yingyan, Bi Sheng - phó chủ tịch Hội Nhà văn TP Thượng Hải. Phía TP HCM có phó giáo sư, tiến sĩ Đoàn Lê Giang, tiến sĩ Hồ Khánh Vân, Phan Thu Vân, nhà thơ Phan Hoàng, nhà văn Nguyễn Khắc Ngân Vi.

Trước đó ngày 6/5, đoàn đại biểu Hội Nhà văn Thượng Hải (Trung Quốc) đến thăm và làm việc với Hội Nhà văn TP HCM, đánh dấu lần đầu hai tổ chức văn học của hai thành phố lớn trong khu vực có cuộc gặp gỡ.

Hà Thanh Vân