Hơn 50 năm qua, Năm anh em trên một chiếc xe tăng (nhạc Doãn Nho, lời thơ Hữu Thỉnh) luôn được xem là một trong những bản nhạc cách mạng bất hủ. Trong những sự kiện kỷ niệm dịp lễ lớn của đất nước hay các buổi gặp gỡ, hàn huyên của cựu chiến binh, ca khúc lại vang lên, gợi lại một thời khói lửa hào hùng. Các thế hệ 7x, 8x cũng thường chọn bài hát để nghêu ngao với nhau trong các buổi hội ngộ, thể hiện sự đoàn kết. Gần đây, tác phẩm được gen Z đón nhận nhờ một số bản phối mang màu sắc hiện đại.

Ở một đêm nhạc hồi tháng 4, bài hát được các ''anh tài'' Jun Phạm, BB Trần hòa giọng cùng người hâm mộ. Hôm 10/8, liên khúc Năm anh em trên một chiếc xe tăng - Tiến về Sài Gòn trong đêm nhạc Tổ quốc trong tim đem lại nhiều cảm xúc cho khán giả. Trong bản phối mới, nhạc phẩm mở đầu với phong cách acapella, sau đó nhịp điệu được đẩy lên dồn dập, đem lại không khí hào hùng. Tại concert, hàng chục nghìn khán giả hát theo những câu: ''Năm anh em trên một chiếc xe tăng. Như năm bông hoa nở cùng một cội. Như năm ngón tay trên một bàn tay. Đã xung trận cả năm người như một''.

Tác phẩm được nhà thơ Hữu Thỉnh viết năm 1971, khi đang là trợ lý tuyên huấn ở Binh chủng Tăng thiết giáp. Trong chiến dịch Đường 9 - Nam Lào, ông nhận nhiệm vụ thâm nhập chiến trường để viết báo, kiêm phụ trách đội chiếu phim và thuyết minh. Một chiều, nhà thơ đến Đại đội 6, Tiểu đoàn 397 để chuẩn bị cho buổi bình thơ tối hôm đó. Tại đây, ông ăn cơm cùng đơn vị của bạn thân - trung đội trưởng Lê Đức Tuân. Khi ông Tuân hô: ''Ai còn thịt hộp mang tất cả xuống đây'', nhà thơ chứng kiến cảnh năm người lính nhảy lên thành xe tăng T-34 để lấy đồ ăn đãi khách.

Hình ảnh ấy tác động mạnh vào tâm trí Hữu Thỉnh. Những ý thơ dần hình thành trong ông, bắt đầu với câu ''Năm anh em trên một chiếc xe tăng''. Ông ví sự gắn kết của người lính bằng các hình ảnh gần gũi, như ''năm bông hoa nở cùng một cội'', ''năm ngón tay trên một bàn tay''. Từ những người xa lạ, họ như một thể thống nhất bởi cùng mục tiêu chiến đấu, bảo vệ Tổ quốc: ''Nổ máy lên là một dạ xung phong/ Trước quân thù lòng chỉ biết có tiến công''. Không chỉ chung chí hướng, họ còn đồng điệu tâm hồn, vui buồn luôn có nhau.

Xe tăng Quân giải phóng tiến vào Đà Nẵng. Ảnh: Sách ''Xe tăng trong chiến tranh ở Việt Nam"

Nhà thơ Hữu Thỉnh đặt tên tác phẩm là Trên một chiếc xe tăng, ký bút danh Vũ Hữu. Sáng tác của ông sau đó được đăng trên báo Nhân Dân, nhanh chóng lan tỏa đến đông đảo bộ đội, người dân. Từng lời thơ chân thực, giàu cảm xúc chạm đến trái tim nhiều người, trong đó có nhạc sĩ Doãn Nho. Là nhạc sĩ quân đội, những gì thuộc về người lính đều cho ông sự rung động hồn nhiên. Năm 1972, khi đọc bài thơ trên báo, nhạc sĩ xúc động, phổ nhạc trong một buổi sáng. Trong bài, ông sử dụng chất liệu âm nhạc dân ca Nghệ Tĩnh, nhịp điệu thúc đẩy khí thế chiến đấu.

* Bài thơ Trên một chiếc xe tăng

Ông Doãn Nho nhớ lần ca khúc được phát trên một chương trình của Đài Tiếng nói Việt Nam do cố nhạc sĩ Thanh Phúc phụ trách. Khi giới thiệu bài hát, vì không nhớ tên tác phẩm, ông Thanh Phúc đọc luôn dòng đầu tiên. Từ đó, nhạc phẩm được nhiều thế hệ khán giả nhớ đến với cái tên Năm anh em trên một chiếc xe tăng. Bài hát gắn liền tiếng hát của Nghệ sĩ Nhân dân Quang Thọ, khi ông truyền tải rõ nét khí thế một thời, tôn vinh tinh thần đồng lòng, ý chí của người lính.

Năm ngoái, trong một buổi trao tài liệu của nhạc sĩ Doãn Nho cho Trung tâm Lưu trữ Quốc gia III, ông đề cập việc nhiều người hát nhầm lời ca khúc. Cụ thể, câu ''Cái nết ở, ăn mỗi người một tính'' thành ''Cái nết ở anh mỗi người một tính''. Hay một số khán giả thắc mắc lời thơ và nhạc chưa thống nhất khi nhạc sĩ Doãn Nho chuyển câu ''Năm quả tim chung nhịp đập dồn'' sang ''Năm quả tim chung nhịp đập rộn ràng''. Theo ông Doãn Nho, việc này chỉ phục vụ giai điệu còn ''đập dồn'' là từ phản ánh đúng bối cảnh thời chiến. Sự thay đổi này của nhạc sĩ cũng được nhà thơ Hữu Thỉnh ủng hộ, mục đích để âm nhạc bay bổng hơn.

Nhà thơ Hữu Thỉnh, 83 tuổi, tốt nghiệp trường Viết văn Nguyễn Du khóa đầu. Ông tham gia Ban chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam từ khóa thứ ba đến khóa thứ tám, giữ chức Chủ tịch Hội bốn nhiệm kỳ liên tiếp, từ năm 2000 đến 2020. Ông cũng là Đại biểu Quốc hội khóa 10 và 11. Ngoài ra, nhà thơ từng là Chủ tịch Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam.

Ông viết thơ, truyện ký, tiểu luận phê bình nhưng thành công nhất ở mảng thơ với gần 20 tập. Tác phẩm nổi tiếng nhất của nhà thơ là Sang thu

, từng được đưa vào giảng dạy trong chương trình ngữ văn phổ thông. Với trường ca, ông từng sáng tác Đường tới thành phố (1979), Trường ca biển (1994), Sức bền của đất (2004), Trăng Tân Trào (2016).

Nhạc sĩ Doãn Nho, 92 tuổi, nhập ngũ từ năm 1950, nổi tiếng với những ca khúc Sóng cửa Tùng (hợp xướng), Tiến bước dưới quân kỳ, Người con gái sông La (lời Phương Thúy), Chiếc khăn Piêu. Ngoài những sáng tác thanh nhạc, ông viết thanh xướng kịch, một số tác phẩm khí nhạc như Thơ giao hưởng số 1 Tháng Tám lịch sử, Thơ giao hưởng số 2 Thánh Gióng. Sự nghiệp của nhạc sĩ còn ghi dấu ấn với nhiều bài tiểu luận, tham luận, phê bình âm nhạc.

Đầu thập niên 1980, ông nhận bằng Tiến sĩ lý luận tại Nhạc viện Kiev thuộc Liên Xô cũ. Ông được trao Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật (2001), Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật (2017).

Phương Linh