Là cha đẻ của ngành Tâm lý học phân tích, nhà tâm thần học người Thụy Sĩ Carl Jung (1875-1961) đưa ra nhiều lý thuyết về bản chất con người, nhiều khái niệm như "vô thức tập thể", "các nguyên mẫu" (bản ngã, mặt nạ, tính nam - nữ, cái bóng) và giải mã ý nghĩa các giấc mơ. Ông có nhiều bài nghiên cứu về lịch sử nhân loại, khai thác đa dạng đề tài từ thần thoại đến chính trị thu hút hàng triệu độc giả toàn cầu.

Theo cây bút chuyên mảng văn hóa Arun Starkey từ Far Out, các công trình của Carl Jung không chỉ tác động ngành tâm thần học hiện đại, còn xuất hiện trong nền văn hóa đại chúng. Do đó năm 2023, Starkey có bài viết The wide-reaching impact on Carl Jung on culture (Tầm ảnh hưởng sâu rộng của Carl Jung đến văn hóa), điểm lại các tác phẩm chịu sự tác động của Jung.

Chân dung Carl Jung trên bìa đĩa phim tài liệu "C.G. Jung: The Wisdom of the Dream" (1989). Ảnh: IMDb

Về văn học, một trong những cái tên thấm nhuần triết lý của Jung là nhà văn, thi sĩ người Đức Hermann Hesse (1877-1962). Hesse từng đoạt giải Nobel Văn học năm 1946, nổi tiếng với hai tác phẩm Siddhartha (Câu chuyện dòng sông, 1922) và Sói Thảo nguyên (Steppenwolf, 1927). Cả hai cuốn sách đều có bản dịch tiếng Việt.

Trước khi biết Carl Jung, cuộc đời Hermann Hesse trải qua nhiều biến cố. Trong Thế chiến thứ 1, ông gây tranh cãi khi kêu gọi giới trí thức không rơi vào cái bẫy "cơn sốt chủ nghĩa dân tộc" và lòng căm thù. Ông mất bạn bè, bị báo chí công kích và nhận vô vàn thư chỉ trích. Nhà văn tiếp tục chìm vào chuỗi ngày đen tối khi bố qua đời vào tháng 3/1916. Cùng lúc, con trai của ông mắc bệnh nặng, còn vợ mắc chứng tâm thần phân liệt. Bấy giờ, ông rơi vào khủng hoảng tinh thần, phải rời quân ngũ và bắt đầu điều trị tâm lý.

Loạt sự kiện bi thương tạo ra bước ngoặt mới cho cuộc đời và sự nghiệp của Hermann Hesse. Ông trở nên ám ảnh lĩnh vực phân tâm học vốn là một ngành đang phát triển bấy giờ, được Joseph Lang - học trò của Carl Jung - hướng dẫn tìm hiểu. Nhờ đó, ông có cơ hội quen biết Jung. Mối liên hệ này đẩy sự sáng tạo của ông lên tầm cao mới, gây dấu ấn khi sáng tác quyển Demian (Tuổi trẻ băn khoăn, 1919) cùng bút danh Emil Sinclair. Tác phẩm thuộc thể loại tiểu thuyết giáo dục tập trung sự phát triển tâm lý, đạo đức của nhân vật chính từ thời thơ ấu đến trưởng thành.

Chân dung nhà văn Hermann Hesse. Ảnh: Keystone

Theo Far Out, Demian tràn ngập các nguyên mẫu, biểu tượng theo lý thuyết của Carl Jung, bởi tác giả được chính thầy trò Jung phân tích tâm lý. Điều này cũng giúp Hermann Hesse nhận ra các vấn đề từng mắc thời niên thiếu, gồm xung đột nội tâm giữa bản năng ham muốn xác thịt (carnal instinct) và sự răn dạy khắt khe của bố mẹ.

Một tác giả khác đi theo tư tưởng của Carl Jung là nhà văn Ba Lan Olga Tokarczuk, từng đoạt Nobel Văn học 2018. Bà có một số tác phẩm nổi bật như The books of Jacob (Những cuốn sách của Jacob) và Drive your plow over the bones of the death (Lái máy cày qua bộ xương chết chóc). Sách của bà được dịch ra nhiều thứ tiếng như tiếng Việt, Anh, Pháp, Đức, Tây Ban Nha, Italy, tiếng Trung, Nhật... Năm 1995, Olga Tokarczuk ra mắt tiểu thuyết E.E lấy cảm hứng từ công trình nghiên cứu Về tâm lý học, bệnh lý học của những hiện tượng được xem là huyền bí (1902) của ông.

Âm nhạc cũng là lĩnh vực chịu tác động mạnh mẽ, và huyền thoại David Bowie (1947-2016) là một những cái tên ấn tượng nhất. Theo Arun Starkey, Bowie dùng nghệ thuật để khám phá triết lý của Carl Jung rất lâu trước khi nổi tiếng. Hai ca khúc Shadow Man (1967) và Glass Spiders (1987) lần lượt dựa trên hai nguyên mẫu Cái bóng (Shadow) và Người mẹ (The Mother) của Jung.

Năm 2013, nghệ sĩ kiêm nhà điều trị tâm lý người Australia, Tanja Stark, xuất bản tiểu luận Crashing Out With Sylvian: David Bowie, Carl Jung And The Unconscious. Phần đầu của tên bài trích từ ca khúc Drive-In Saturday (1973) thuộc album Aladdin Sane của ca sĩ.

Trong bài, bà đề cập nhận định của nghệ sĩ đa phương tiện Tony Oursler - bạn thân lâu năm của Bowie, đạo diễn MV Where Are We Now? (2013) - về mối liên kết bền chặt giữa Bowie và Jung. Ông Oursler từng nói: "David Bowie sống trong thế giới nguyên mẫu của Carl Jung, đọc và nói về nhà phân tâm học này bằng niềm say mê".

Tầm ảnh hưởng của Jung lan rộng đến Kpop. Năm 2019, nhóm BTS phát hành đĩa nhạc Map of the Soul: Persona, dựa trên quyển Jung's Map of the Soul: An Introduction (Bản đồ tâm hồn của Jung: Mở đầu) của chuyên gia tâm lý Murray Stein. Sách xuất bản năm 1998, cung cấp nền tảng về các nguyên tắc cơ bản trong tâm lý học phân tích với nhiều góc nhìn sâu sắc.

Theo BBC, không chỉ tên album mang tinh thần Carl Jung, lời bài hát cũng đào sâu vào các khái niệm tâm lý, vô thức tập thể, nhất là tư tưởng về Persona - một trong các nguyên mẫu của Jung. Trò chuyện với hãng báo, ông Murray Stein cho biết trong tiếng Latin, "persona" chỉ mặt nạ của diễn viên trên sân khấu. Ở tầng ý khác, ông cho rằng tất cả chúng ta "đều đeo mặt nạ" khi ra ngoài bởi nhu cầu hòa nhập xã hội.

Trong ca khúc Intro: Persona, trưởng nhóm RM của BTS đã rap: "'Tôi là ai?' là câu tôi tự hỏi cả đời. Và tôi sẽ chẳng bao giờ tìm thấy câu trả lời". BBC nhận định rapper muốn nói về việc nghe những lời khen trên sân khấu ngăn bản thân nhìn nhận khuyết điểm, con người thật của mình.

Ở mảng hội họa, họa sĩ Mỹ thuộc trường phái Biểu hiện trừu tượng Jackson Pollock (1912-1956) được cho là người chịu ảnh hưởng nhất. Ông nổi tiếng với kỹ thuật vẩy sơn (drift painting) tạo ra dòng xoáy màu phức tạp, không thể phân biệt lớp trên và dưới. Năm 2009, Time xếp ông đứng thứ bảy trong Top 10 danh họa vĩ đại nhất thế kỷ 20.

Từ năm 1938 đến 1942, Pollock trải qua quá trình cai nghiện rượu theo trường phái Carl Jung, dưới sự hướng dẫn của hai bác sĩ Joseph L. Henderson và Violet Staub de Laszlo. Khi điều trị với Laszlo, nghệ sĩ được khuyến khích vẽ để giải tỏa cảm xúc. Về sau, Jackson Pollock thể hiện các lý thuyết và nguyên mẫu của Jung vào tranh.

Tác phẩm "Mặt nạ" (1941) của Jackson Pollock. Ảnh: MoMA

Với phim ảnh, Carl Jung truyền cảm hứng cho nhiều nhà làm phim như đạo diễn người Italy Federico Fellini (1920-1993) trong giai đoạn hậu hiện đại từ thập niên 1960, Stanley Kubrick (1928-1999) của Mỹ.

Gần đây là phim điện ảnh The Lighthouse (2019) của đạo diễn Robert Eggers, với sự tham gia của Robert Pattinson và Willem Defoe. Eggers từng gọi dự án này là "một bộ phim mà Jung và Freud đều vừa xem vừa ăn bỏng ngô một cách cuồng nhiệt".

Theo Arun Starkey, tất cả tác phẩm, nghệ sĩ kể trên là phần nổi của tảng băng chìm về sức ảnh hưởng của Jung với nền văn hóa. Tác giả kết luận: "Khi thế hệ mới đọc các công trình nghiên cứu của ông, tiếp thu những ý nghĩa mới trong bối cảnh thế giới đang thay đổi, những tư tưởng này sẽ len lỏi sâu hơn vào cấu trúc xã hội".

Carl Gustav Jung sinh ra trong một gia đình mục sư gốc Đức đến Thụy Sĩ lập nghiệp. Một số sách nổi bật của ông là Psychological Types (Các loại hình Tâm lý, 1921), Aion: Researches into the Phenomenology of the Self (Nghiên cứu về Hiện tượng học của cái Tôi toàn thể, 1951), Man and His Symbols (Con người và Biểu tượng, 1964), tự truyện Hồi ức, Giấc mơ, Suy ngẫm.

Trịnh Lâm (theo Far Out)