Ấn phẩm Đặng Thùy Trâm và cuốn nhật ký thứ ba do Đặng Kim Trâm - em gái liệt sĩ - biên soạn, khắc họa thêm hình ảnh Đặng Thùy Trâm trước khi xung phong vào chiến trường. Đặng Kim Trâm từng dịch nhiều ấn phẩm tiếng Anh, viết báo, phụ trách chính các di cảo của chị gái, biên soạn thành sách cùng những tư liệu khác liên quan.

Sách do Nhà xuất bản Phụ nữ phát hành, sau 20 năm ''Nhật ký Đặng Thùy Trâm'' ra mắt. Ảnh: Nhà xuất bản cung cấp

Trong phần một - Lớp người lý tưởng - với bốn chương sách, thời thơ ấu, thiếu niên và một phần thanh xuân của Đặng Thùy Trâm hiện lên qua lời người thân. Ở bài Ngôi nhà cổ trong thành nội Huế, tác giả Đặng Kim Trâm giới thiệu thông tin về chị cả của mình: ''Tên khai sinh do ông nội đặt là Đặng Thị Tịnh Thủy, nghĩa là Nước tinh khiết của nhà Phật. Sau này mới đổi thành Đặng Thùy Trâm, ở nhà thường gọi là Thùy''.

Đặng Hiền Trâm - em gái bác sĩ - nhắc về chị gái với niềm tự hào: ''Chị hiền thục và đảm đang, quán xuyến mọi việc trong gia đình. Chị lại học giỏi hát hay, luôn là hạt nhân của các phong trào thanh niên. Và chị đẹp lắm, tôi cũng không biết tả là chị đẹp như thế nào, nhưng tôi chắc chắn là thế bởi vì mọi người đều công nhận như vậy. Các bác, các cô cứ nói với ba má tôi rằng chỉ cần có một cô con gái như Thùy Trâm là mãn nguyện cuộc đời''. Theo bà, Đặng Thùy Trâm ''không có những nét đẹp lộng lẫy'' nhưng gương mặt ''tròn sáng như trăng rằm, nước da trắng mịn, mắt ướt mà đen''.

Đặng Thùy Trâm khi là sinh viên Y khoa năm thứ tư. Ảnh: Gia đình cung cấp

Năm 1965, khi đang là sinh viên năm thứ 5 Đại học Y, Đặng Thùy Trâm xung phong đi B (chiến trường miền Nam), được chuyển sang lớp đào tạo đặc biệt. Trước khi lên đường, liệt sĩ để lại cuốn nhật ký, viết từ tháng 10/1965 đến ngày 14/12/1966, là phần di cảo chưa từng được công bố. Trong đó, bạn đọc thấy được lý tưởng cách mạng của liệt sĩ hòa quyện cùng mối tình với chiến sĩ M (đại tá Khương Thế Hưng) - người mà Thùy Trâm chờ đợi suốt bảy năm do chiến tranh.

M là một phần động lực để Đặng Thùy Trâm quyết tâm đi B. Trong nhật ký ngày 25/10/1965, liệt sĩ viết: ''Em không phải là một đứa hèn nhát. Em không sợ khó sợ khổ. Chiến trường B gian khổ hơn là mái trường với giảng đường cao rộng của trường đại học. Ở đó súng đạn, xương máu, hy sinh, nhưng ở đó em sẽ lớn lên thành một người con thực sự của nhân dân, đất nước. Ở đó em sẽ tìm thấy anh, người em yêu bằng tất cả trái tim mình''.

Tuy nhiên, đây không phải quyết định bồng bột mà được bác sĩ suy nghĩ chắc chắn trong sáu tháng học lớp đào tạo: ''Có những người nói xa xôi rằng mình xin đi B vì động cơ riêng. Mình thấy buồn cười và thương hại những người ngu xuẩn đó. Sao họ lại không hiểu rằng điều mà cách mạng mong muốn nhất là người ta làm trọn vẹn được cả hai việc riêng và chung. Nhiệm vụ riêng là bảo vệ tình yêu bằng cách rút ngắn thời gian và xa cách, cùng chiến đấu bên người yêu. Để bảo vệ tình yêu một cách tích cực mình không ngại gian lao. Đó cũng là một khuyết điểm ư? Chiến đấu trong lửa đạn cũng là một khuyết điểm ư?'' (ngày 4/2/1966).

Phần hai - Cây cầu bắc qua dòng sông chia cắt - thuật lại quá trình hai cuốn nhật ký chiến tranh của Đặng Thùy Trâm ''trở về'' với gia đình sau 35 năm. Ngày 22/12/1994, tivi chiếu phim tài liệu Đường mòn trên biển Đông, nói về những con tàu không số và cuộc chiến thầm lặng trên biển. Khi nhắc về bệnh xá Đức Phổ cùng cô bác sĩ chỉ huy tên Thùy, màn hình hiện lên ảnh liệt sĩ đang ngồi trên chiếc võng dù, ôm đàn guitar, xung quanh là cây rừng. Đó là lần đầu tiên Đặng Thùy Trâm ''trở về''. Hình ảnh chỉ thoáng qua song khiến người thân bác sĩ không giấu được cảm xúc vui mừng, dù đó là ''niềm vui trong đau khổ''.

Sáng ngày 25/4/2005, bà Đặng Kim Trâm nhận cuộc điện thoại từ văn phòng Quaker Hà Nội - tổ chức nhân đạo của Mỹ - về việc có một người Mỹ đang giữ những ghi chép ở chiến trường của bác sĩ. Đó là nhiếp ảnh gia Ted Engelmann - người có CD bản scan nhật ký do cựu binh Mỹ Robert Whitehurst trao lại. Theo bà Kim Trâm, lần trở về này của chị gái mình như ''một tiếng vọng dội về từ quá khứ làm chấn động cả nước và lan truyền ra thế giới''. Hôm 11/5, ông Ted Engelmann đến Việt Nam tham gia sự kiện về bác sĩ Đặng Thùy Trâm, ôn lại ký ức đưa nhật ký của chị trở về quê hương cách đây 20 năm.

Đặng Thùy Trâm ở Đức Phổ. Ảnh: Tư liệu

Sách có nhiều ảnh tư liệu của Đặng Thùy Trâm bên người thân, họ hàng. Các bài viết của mẹ, em gái liệt sĩ chứa đựng nhiều tình cảm, nỗi xót xa trước sự hy sinh của chị. Trong lời giới thiệu ấn phẩm, nhà văn Thanh Thảo nhận định qua nhật ký, công chúng thấy được nơi sâu thẳm nhất của tâm hồn Đặng Thùy Trâm là tình yêu, bắt đầu từ cha mẹ, các em, những người bạn, tình cảm đôi lứa và rộng hơn là yêu thương đồng đội.

Liệt sĩ - bác sĩ Đặng Thùy Trâm sinh ngày 26/11/1942, có bố là bác sĩ ngoại khoa Đặng Ngọc Khuê, mẹ là dược sĩ Doãn Ngọc Trâm - nguyên giảng viên Đại học Dược Hà Nội. Tốt nghiệp Đại học Y khoa Hà Nội năm 1966, Đặng Thùy Trâm xung phong vào công tác ở chiến trường B. Tháng 3/1967, liệt sĩ vào đến Quảng Ngãi và được phân công về phụ trách bệnh viện huyện Đức Phổ - đơn vị dân y nhưng chủ yếu điều trị cho các thương bệnh binh. Ngày 22/6/1970, Đặng Thùy Trâm bị địch phục kích trong một chuyến công tác từ vùng núi Ba Tơ về đồng bằng, hy sinh khi mới 27 tuổi.

Cuốn Nhật ký Đặng Thùy Trâm gồm những dòng ghi chép từ ngày 8/4/1960 đến 20/6/1970, trở thành hiện tượng văn học, là ấn phẩm bán chạy kỷ lục trong nước. Đến nay, ấn phẩm được dịch sang 18 thứ tiếng và xuất bản trên 22 quốc gia. Nhật ký cũng được chuyển thể thành phim Đừng đốt (đạo diễn Đặng Nhật Minh), ra đời năm 2009, cùng lúc nhận hai giải thưởng lớn là Bông Sen Vàng và Cánh Diều Vàng. Dự án từng đoạt giải thưởng duy nhất tại Liên hoan phim Fukuoka, Nhật Bản, đồng thời đại diện Việt Nam đăng ký dự Oscar lần thứ 82.

Phương Linh