Cuộc chiến kim loại hiếm: Mặt tối của chuyển đổi số và năng lượng sạch (The Rare Metals War: the dark side of clean energy and digital technologies), phát hành năm 2018, là sách đầu tay của nhà báo Guillaume Pitron, 45 tuổi. Anh chuyên nghiên cứu về tài nguyên thiên nhiên, công nghệ và địa chính trị tại hơn 10 quốc gia.

Năm 2023, tác giả tái bản tác phẩm nhằm cập nhật tình hình địa chính trị thế giới và các xu hướng công nghệ mới. Bản tiếng Việt do dịch giả Nguyễn Trịnh chuyển ngữ từ phiên bản mới nhất, ra mắt độc giả vào tháng 5.

Suốt chín chương, Guillaume Pitron bàn về góc khuất của ngành công nghiệp khai thác kim loại hiếm như đất hiếm, lithium, coban. Hiện có khoảng 30 loại lẫn trong các kim loại phổ biến với tỷ lệ rất nhỏ, tốn nhiều chi phí để khai thác. Nguyên liệu này được ví như "dầu mỏ mới" của thế giới, dùng trong việc sản xuất thiết bị công nghệ cao, chuyển hóa năng lượng như điện thoại thông minh, xe điện, tuabin gió. Đây là những sản phẩm phù hợp lối sống kết hợp công nghệ xanh (green tech) thân thiện môi trường và kỹ thuật số.

Bản tiếng Việt "Cuộc chiến kim loại hiếm" do nhà xuất bản Tri Thức phát hành. Đến nay, tác phẩm được dịch sang 13 ngôn ngữ, bao gồm tiếng Việt. Ảnh: Omega+

Theo tác giả, kim loại hiếm hữu ích với cuộc cách mạng công nghệ xanh và số hóa nhưng quá trình khai thác và xử lý chúng lại gây ra ô nhiễm nghiêm trọng, nhất là tại vùng Nội Mông của Trung Quốc. Đây là nơi có mỏ đất hiếm lớn nhất thế giới, giúp quốc gia chiếm khoảng 80-95% kim loại hiếm tinh chế của thế giới. Tuy nhiên, cái giá phải trả cho sự dồi dào là các hồ nước thải độc hại, không khí nhiễm xạ và đất đai bị tàn phá. Thực trạng này dẫn đến nghịch lý: Các sản phẩm được xem là thân thiện với môi trường lại phụ thuộc vào kim loại "bẩn".

Mặt khác, sự mất cân bằng sản lượng giữa Trung Quốc và các quốc gia tác động bàn cờ địa chính trị thế giới, đặt một số nước vào thế bị động khi đàm phán quốc tế. Cuối thế kỷ 20, các nước phương Tây dần đóng cửa các mỏ đất do lo ngại tác động sinh thái, vấn đề chi phí. Một số quốc gia cũng có nguồn tài nguyên dưới lòng đất nhưng chọn không khai thác vì nhiều lý do. Trung Quốc nắm bắt cơ hội, chiếm thế độc quyền trong chuỗi cung ứng toàn cầu.

Để giảm thiểu sự phụ thuộc vào Trung Quốc, các cường quốc như Mỹ và những nước châu Âu đang nỗ lực tìm cách khôi phục năng lực khai thác và tinh chế trong nước. Tác giả nhận định động thái này có thể tạo ra nhiều thay đổi lớn trong lĩnh vực quan hệ quốc tế, cũng như định hình lại bản đồ quyền lực toàn cầu.

Chân dung tác giả, nhà báo Guillaume Pitron. Ảnh: Rencontres de Cannes

Sau khi ra mắt, tác phẩm nhận nhiều đánh giá tích cực từ giới chuyên môn và báo chí, nhận 4/5 sao từ nền tảng Goodreads. Tờ European Scientist nhận xét: "Tác giả và nhà phân tích người Pháp Guillaume Pitron cảnh báo về sự phụ thuộc ngày càng tăng vào các kim loại hiếm - vốn cần thiết để sản xuất các sản phẩm công nghệ cao. Ông làm sáng tỏ 'câu chuyện chưa được kể' về quá trình chuyển đổi năng lượng và kỹ thuật số".

Theo dịch giả, Guillaume Pitron là nhà báo tiên phong làm sáng tỏ các điểm bất cập của công cuộc chuyển dịch xanh. Tác giả có hơn 15 năm điều tra về ngành khai khoáng và năng lượng, đến nhiều khu vực trên thế giới như Trung Quốc, Congo, các nước Mỹ Latin và Bắc Mỹ để theo đuổi đề tài. Do đó, Cuộc chiến kim loại hiếm cung cấp cho các nhà hoạch định chính sách cái nhìn toàn diện, đồng thời cảnh báo những rủi ro tiềm ẩn nếu tiếp tục đi theo mô hình phát triển thiếu bền vững.

"Đối với độc giả Việt Nam, cuốn sách này mang một ý nghĩa khi Việt Nam là một trong những quốc gia sở hữu trữ lượng đất hiếm lớn trên thế giới. Trong bối cảnh đất nước đang đẩy mạnh phát triển công nghệ cao, xe điện và năng lượng tái tạo, những vấn đề mà cuốn sách đặt ra không chỉ mang tính lý thuyết mà còn có tác động đến chiến lược phát triển kinh tế và ngoại giao quốc gia", trích lời giới thiệu của dịch giả.

Guillaume Pitron sinh năm 1980, là nhà báo, đạo diễn phim tài liệu và tác giả người Pháp. Anh có bằng luật và quan hệ quốc tế tại Paris. Năm 2021, Guillaume Pitron xuất bản quyển The Dark Cloud: How the Digital World is Costing the Earth về mặt trái ngành công nghệ số. Tác giả cũng viết bài cho một số chuyên trang như Le Monde Diplomatique, National Geographic, tham gia nhiều hội thảo về tương lai của năng lượng và công nghiệp công nghệ cao.

Phương Thảo