Mỗi vùng miền, quốc gia có những nghi lễ, huyền tích riêng về Tết Đoan Ngọ, hình thành từ kinh nghiệm sống và quan niệm dân gian.

Tuy nhiên, theo chuyên gia văn hóa dân gian Phạm Đình Hải (Liên hiệp các tổ chức hữu nghị Việt Nam), điểm chung ở các nền văn hóa như Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản hay Việt Nam là Tết Đoan ngọ đều hướng đến mục tiêu bảo vệ và chăm sóc sức khỏe, đặc biệt cho trẻ nhỏ và thanh thiếu niên.

Ông Hải gọi Tết Đoan ngọ là Tết sức khỏe.

Người dân Quảng Nam nhổ cây hoa khóm - cây thuốc nam để bán đun nước uống dịp Tết Đoan Ngọ, năm 2024. Ảnh: Đắc Thành

Theo chuyên gia, mùng 5/5 âm lịch là thời điểm dương khí vũ trụ đạt cực thịnh, sau đó sẽ dần suy giảm để nhường chỗ cho âm khí. Đây chính là thời điểm vàng để kích hoạt dương khí trong cơ thể, loại khí lành giúp chống lại bệnh tật.

Đây cũng là thời điểm cây cối xanh tốt, lá nở rộng, côn trùng ít hoạt động. Con người được cho là hòa nhịp cùng trời đất. Dương khí trong cơ thể cũng dâng cao như thời kỳ thanh xuân, cần được điều hòa và phát huy. Nếu không dưỡng sinh đúng thời điểm, cơ thể sẽ dễ suy yếu khi bước vào mùa thu – đông, giai đoạn âm khí chiếm ưu thế.

Vì thế, người xưa hình thành nhiều tập tục để kích thích dương khí, tùy theo điều kiện địa lý, tự nhiên và tập quán địa phương. Ở miền Bắc, người dân hái các loại lá thơm như ngải cứu, kinh giới, tía tô, lá chanh vào giờ Ngọ để nấu nước tắm, xông, hoặc phơi khô dùng dần.

Ở Quảng Nam, Nghệ An, Bình Định, các chợ quê bán túi "lá mùng 5" gồm hàng chục vị thuốc dân gian. Vùng biển có tục tắm biển "xả xui". Người miền núi làm linh vật từ ngải cứu treo trước nhà trừ tà.

Các món ăn như rượu nếp, bánh tro, trái cây đầu mùa đều có tính "thông dương", giúp làm ấm tỳ vị, hỗ trợ tiêu hóa và thanh lọc cơ thể.

"Không chỉ là "Tết diệt sâu bọ" như tên gọi dân gian, Tết Đoan Ngọ thực chất là một nghi lễ dưỡng sinh tổng thể, khi con người chủ động ăn uống, tắm rửa, chăm sóc cơ thể để điều hòa khí huyết, nâng cao sức đề kháng", ông Hải nói.

Mâm cỗ cúng Tết Đoan ngọ của người Hà Nội. Ảnh: Bùi Thủy

Dù không gắn với vị thần cụ thể, Tết Đoan Ngọ vẫn rất quan trọng trong đời sống tinh thần của người Việt. Người dân làm lễ cúng gia tiên, thần Phật theo tín ngưỡng truyền thống, với lễ vật đơn giản: rượu nếp, bánh tro, trái cây mùa hè, hương, trà, hoa.

Khi cúng, chỉ cần thành tâm khấn: "Hôm nay là ngày Tết Đoan Dương, con cháu trong nhà sắm sửa lễ vật dâng cúng gia tiên, thần linh, mong phù hộ độ trì cho gia đạo bình an, mạnh khỏe, mùa màng tốt tươi".

Phạm Nga