Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam, rộng 38,6 ha tại Tây Mỗ - Đại Mỗ (Hà Nội), cách trung tâm 9 km theo đại lộ Thăng Long, được xây dựng để thay thế cơ sở cũ trong Hoàng thành Thăng Long. Dự án hướng tới một bảo tàng quy mô lớn kết hợp công viên, kết nối bảo tồn lịch sử và cảnh quan đô thị.

Tháng 4 vừa qua, công trình kiến trúc này đã vinh dự nhận Giải thưởng Lớn - hạng mục cao nhất của Giải thưởng Kiến trúc Quốc gia năm 2024-2025 do Hội Kiến trúc sư Việt Nam tổ chức. Dự án là tâm huyết của nhóm kiến trúc sư đến từ Công ty Nikken Sekkei Ltd, bao gồm Hiroshi Miyakawa, Trịnh Việt A, Michio Oizumi, Nguyễn Đình Đông và Gen Sugiyama.

Hội đồng giải thưởng đánh giá Bảo tàng Lịch sử Quân sự là một công trình đồ sộ, thể hiện sự đầu tư lớn và tâm huyết của chủ đầu tư. Không chỉ đảm bảo chất lượng thiết kế và thi công, bảo tàng còn mang đậm giá trị xã hội. Đặc biệt, ý tưởng kiến trúc độc đáo, khai thác sâu sắc đặc trưng văn hóa và lịch sử chống ngoại xâm của Việt Nam thông qua hình tượng "nỏ thần An Dương Vương", đã làm tăng thêm giá trị giáo dục về lòng yêu nước và sự tri ân đối với lịch sử dân tộc.

Bảo tàng lịch sử quân sự Việt Nam khi đang xây dựng, tháng 2/2024. Ảnh: Giang Huy

Năm 2017, Nikken Sekkei (Nhật Bản) được Tổng cục Chính trị Quân đội nhân dân Việt Nam chọn làm đơn vị thiết kế sau vòng đánh giá năng lực. Ba phương án từ Nikken Sekkei Tokyo được trình Hội đồng tuyển chọn gồm đại diện chủ đầu tư và chuyên gia.

Trước thiết kế, KTS Trịnh Việt A và cộng sự đã nghiên cứu sâu về lịch sử, văn hóa, bản sắc Việt Nam và lĩnh vực quân sự để đảm bảo tính phù hợp của kiến trúc với chức năng trưng bày. Dự án đặc thù này đòi hỏi am hiểu về thi công, văn hóa địa phương và chuyên môn bảo tàng.

KTS Trịnh Việt A cho biết ý tưởng thiết kế bảo tàng dựa trên ba yếu tố lãnh thổ: đất liền, biển, trời, tương ứng ba lực lượng lục quân, hải quân, không quân. Thiết kế vừa thể hiện bảo vệ chủ quyền, vừa gửi gắm thông điệp hòa bình và chào đón quốc tế.

Ba phương án thiết kế đã được đề xuất. Phương án 1 với các khối hộp vuông đan xen tạo "vườn zíc zắc" bị đánh giá mang hơi hướng phương Tây, thiếu kết nối văn hóa Việt. Phương án 2 hình tượng bánh chưng - bánh giày giữa hồ mang tính biểu trưng dân gian nhưng không phù hợp chủ đề quân sự và định hướng bảo tàng.

Phương án 3 được chọn - bảo tàng trên đồi nhân tạo, phía trước là hồ nước. Tòa nhà hình cánh chim dang rộng, tượng trưng khát vọng vươn lên. Các khối chức năng bố trí tách rời, tạo không gian thoáng đãng, linh hoạt. Khu hậu cần đặt dưới đồi, tách biệt khách tham quan. Mái lớn bao phủ, phù hợp khí hậu và thói quen sử dụng của người Việt.

Hình khối cuối cùng mang dáng cánh cung, gợi nhớ nỏ thần An Dương Vương. Công trình đặt ở trung tâm khu đất, tối ưu giao thông và hài hòa cảnh quan. Thiết kế mái lớn che phủ các khối độc lập, kết hợp ánh sáng tự nhiên và thông gió chéo để tiết kiệm năng lượng.

Bảo tàng gợi nhắc nỏ thần An Dương Vương. Ảnh: Triệu Chiến

Điểm nhấn không gian trung tâm của Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam mới là Tháp Chiến thắng, một thiết kế hiện đại thay thế cho hình ảnh cột cờ quen thuộc ở bảo tàng cũ. Biểu tượng này được nhóm thiết kế cho là phù hợp với ngôn ngữ kiến trúc hiện đại và định hướng phát triển lâu dài.

Tháp Chiến thắng có hình dáng lấy cảm hứng từ tà áo dài - cấu trúc mềm mại, vươn cao. Khi nhìn từ trên cao, tháp có hình ngôi sao năm cánh, biểu tượng quen thuộc trong nghệ thuật quân sự Việt Nam, thể hiện sự kết hợp giữa tinh thần kiên cường và tính biểu đạt nhẹ nhàng. Ban đầu, tháp được đặt tại khu tưởng niệm phía sau bảo tàng, nhưng sau đó được chuyển ra quảng trường để định vị không gian và tăng tính nhận diện đối với khách tham quan.

Trong gần hai năm, nhóm kiến trúc sư Nikken Sekkei, dẫn đầu bởi KTS Trịnh Việt A, đã nhiều lần sang Việt Nam báo cáo, tiếp thu phản biện và điều chỉnh thiết kế. Sau khoảng 10 lần thay đổi, phương án cuối cùng đã được lựa chọn.

KTS Trịnh Việt A cho biết phương án này độc đáo, không sao chép, đồng thời hài hòa với kiến trúc, khí hậu và địa hình Việt Nam. Hệ mái lớn là yếu tố biểu tượng trung tâm, quan trọng trong tổ chức giao thông, không gian và tiết kiệm năng lượng.

Bài toán thiết kế đặt ra là tạo tỷ lệ không gian phù hợp quy mô quốc gia, chiều sâu biểu tượng và ấn tượng thị giác. Không gian trưng bày không chỉ lưu giữ hiện vật mà còn mang đến trải nghiệm cảm xúc, với các không gian bán mở để khách nghỉ ngơi. Với 20.000 m2 trưng bày, việc tổ chức thông tin được tính toán kỹ lưỡng, lồng ghép các cụm biểu tượng với khoảng trống, tạo chiều sâu không gian để người xem "sống" trong câu chuyện của bảo tàng.

Hướng đi trọng tâm là xây dựng chuỗi trưng bày hình tượng, xuyên suốt chủ đề từ chiến tranh đến hòa bình, thể hiện lịch sử dưới góc nhìn phát triển, kết nối quá khứ, hiện tại và tương lai.

Tòa nhà chính của bảo tàng rộng hơn 23.000 m2, nổi bật ở lối vào là chiếc MiG-21 mang số hiệu 4324 có biệt danh "Én bạc", được treo trên các sợi cáp, tạo cảm giác như đang xuất kích chiến đấu. Ảnh: Giang Huy

KTS Trịnh Việt A đã đề xuất cách tổ chức độc đáo cho đại sảnh với hai cụm trưng bày đối xứng, như hai dòng chảy ngược chiều mà gắn kết. Một bên tái hiện hành trình từ quá khứ đến hiện tại bằng hình ảnh vũ khí vỡ ghép thành đàn chim bồ câu bay lên, tượng trưng cho sự chuyển hóa từ chiến tranh sang hòa bình. Bên còn lại hướng tới tương lai với quả cầu hòa bình trung tâm, tỏa ra những mảnh gương lấp lánh như ánh sáng hướng về phía trước.

Điểm nhấn thị giác ấn tượng khác là máy bay được treo trong không gian trưng bày, tạo hiệu ứng sống động như đang bay lượn, tăng trải nghiệm thị giác cho người xem. KTS Trịnh Việt A cho biết việc hình dung cách trưng bày hiện vật, máy bay đã định hình cách sắp đặt không gian. Nhóm đã cùng nhau thảo luận và hoàn thiện ý tưởng, đồng thời điều chỉnh theo yêu cầu thực tế và đặc thù của bảo tàng.

"Để đảm bảo tính chuyên môn, chúng tôi thường xuyên tham vấn các chuyên gia bảo tàng, hoàn thiện giải pháp sắp đặt vừa kỹ thuật, vừa truyền tải cảm xúc", ông nói.

Khác với bảo tàng truyền thống cổ kính, Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam mang ngôn ngữ kiến trúc hiện đại: gọn gàng, tinh giản, thể hiện tinh thần thời đại. KTS Trịnh Việt A quan niệm kiến trúc là "bản ghi chép vật chất" của thời đại, bảo tàng thế kỷ 21 cần mang hơi thở của thế kỷ đó. Xu hướng bảo tàng mở trên thế giới đang phát triển, bảo tàng không chỉ là nơi lưu giữ mà còn là không gian công cộng, gần gũi đô thị.

Với quan điểm đó, bảo tàng được thiết kế "mở" cả về tư duy kiến trúc lẫn trải nghiệm, tạo cảm giác thân thiện, dễ tiếp cận như một công viên (bảo tàng trong công viên, công viên trong bảo tàng). Mô hình mở này tăng tương tác, thân thiện môi trường, tối ưu chi phí.

Nhóm thiết kế được Phó thủ tướng Trần Hồng Hà trao giải thưởng Kiến trúc Việt Nam. Ảnh: Hội Kiến trúc sư VN

Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam được thiết kế theo mô hình "tổ mối", cho phép du khách tiếp cận từ nhiều hướng và khám phá các khu trưng bày đa dạng về nội dung một cách tự do, khác biệt với kiểu kiến trúc "khối hộp đóng kín" truyền thống.

Điểm đặc biệt là giải pháp kiến trúc thông minh giúp tiết kiệm chi phí vận hành. Khoảng một nửa diện tích bảo tàng tận dụng tối đa thông gió tự nhiên, hoạt động như các "bẫy gió" điều hòa không khí quanh năm. Hệ thống mái lớn không chỉ che chắn mà còn tạo sự lưu thông khí, mang lại không gian mát mẻ mà không cần sử dụng điều hòa.

Vật liệu cũng được tối giản. Toàn bộ công trình sử dụng bê tông trần - không ốp đá, không sơn phủ phức tạp, chỉ phủ một lớp sơn thẩm thấu để chống ẩm và giữ độ bền cho bề mặt. Cách làm này giảm thiểu chi phí hoàn thiện, đồng thời tạo nên ngôn ngữ thẩm mỹ riêng: thô mộc, bền vững, giàu chất "quân sự".

"Chúng tôi không ngờ công trình Bảo tàng Lịch sử quân sự Việt Nam thu hút đông đảo khách đến thăm quan như vậy. Đến đây, du khách không chỉ do nội dung trưng bày, du khách còn được trải nghiệm công trình thiết kế hiện đại, vừa học hỏi vừa thư giãn", KTS Trịnh Việt Á nói.

>> Hình ảnh Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam