Hãng thông tấn AFP ngày 1/7 công bố phân tích cục diện chiến sự Ukraine dựa trên dữ liệu của Viện Nghiên cứu Chiến tranh (ISW) có trụ sở tại Mỹ, cho thấy quân đội Nga đang liên tục tăng đà tiến quân trên chiến trường, sau giai đoạn chững lại trong mùa đông và mùa xuân.

Quân đội Nga đã kiểm soát thêm 588 km2 lãnh thổ trong tháng 6, đánh dấu tháng thứ ba liên tiếp tăng đà tiến, so với mức 240, 379 và 507 km2 trong tháng 3-5. Trong giai đoạn tháng 7/2024-6/2025, quân đội Nga giành được tổng cộng gần 5.500 km2 lãnh thổ, so với 1.215 km2 trong 12 tháng trước đó.

Tình trạng này xảy ra dù Ukraine đã phân bổ khoảng 1,1 tỷ USD trong năm 2024 để xây dựng phòng tuyến nhằm kìm chân lực lượng Nga.

Thành viên Lữ đoàn Cơ giới số 24 Ukraine luyện tập trong chiến hào tại tỉnh Donetsk hôm 18/3. Ảnh: AFP

Thủ tướng Denys Shmyhal hồi đầu năm tuyên bố Ukraine đang triển khai 3.000 điểm phòng thủ ở "các hướng bị đe dọa và cả những nơi chưa xảy ra giao tranh ác liệt". Bộ trưởng Quốc phòng Rustem Umerov tuần trước cho biết phần lớn kế hoạch xây công sự được giao trong năm ngoái đã hoàn thành, hơn một nửa công trình dự kiến cho năm nay cũng đã triển khai xong.

Giới chuyên gia cho rằng hàng loạt vấn đề trong quá trình triển khai đã khiến nỗ lực của Ukraine không phát huy được hiệu quả, thậm chí còn để lại nhiều khoảng trống trong mạng lưới phòng thủ.

Nguyên nhân đầu tiên được cho là lực lượng Nga đã thay đổi chiến thuật. Ông Umerov nói rằng đối phương đã ngừng tiến hành các cuộc xung kích quy mô lớn với tăng thiết giáp, chuyển sang tấn công theo phân đội bộ binh với sự yểm trợ của thiết bị bay không người lái (drone).

Điều này khiến cách xây dựng phòng tuyến trước đó của Ukraine mất hiệu quả, buộc Kiev thay đổi phương pháp. Họ phải xây công sự thấp hơn để tránh bị drone đối phương phát hiện, đồng thời ngày càng thu nhỏ các công trình phòng thủ, từ những trận địa phòng thủ cấp tiểu đoàn xuống chỉ còn chiến hào và chốt tiền tiêu cho phân đội bộ binh.

"Chúng tôi nhận thấy bố trí tối đa một phân đội ở mỗi vị trí phòng thủ là phương án hiệu quả nhất. Các vị trí này chủ yếu là chiến hào, thậm chí chỉ là hố cá nhân, khiến đối phương không thể sử dụng drone tập kích", Tổng tư lệnh quân đội Ukraine Oleksandr Syrsky nói hồi cuối tháng 6.

Trước đây, các trận phòng thủ của Ukraine thường có mạng lưới công sự dài khoảng 2-5 km. Phòng tuyến hiện nay chủ yếu là những điểm chốt với chiến hào dài 60-70 m và trang bị lưới chống drone. "Chúng khó bị phát hiện hơn nhưng vẫn phát huy hiệu quả trong phòng thủ, răn đe và tấn công, trong đó có chống lại drone góc nhìn thứ nhất", Bộ trưởng Umerov nói.

Bên cạnh trận địa tiền phương, Ukraine cũng tiếp tục xây dựng thêm hai tuyến phòng thủ ở phía sau. Chúng bao gồm bãi mìn, hố cá nhân, chiến hào bê tông hoặc gỗ, lưới chống drone và chướng ngại vật "răng rồng" chuyên dùng để cản bước tăng thiết giáp.

Pháo phản lực Nga khai hỏa tại mặt trận Donetsk hôm 1/7. Ảnh: RIA Novosti

"Công sự không chỉ là những công trình bê tông, mà là hệ thống kiến trúc được thiết kế để ứng phó chiến thuật của đối phương và bảo vệ quân nhân. Chúng tôi theo dõi tiến độ xây dựng hàng ngày và luôn gia cố ở những khu vực cần thiết nhất", ông Umerov cho hay.

Trận địa phòng thủ trước đây thường được Ukraine thiết lập ở địa hình trống trải nhằm chặn những mũi tấn công bằng tăng thiết giáp của Nga, song giờ được xây dựng quanh các vạt rừng, nơi dễ ngụy trang và khó bị drone phát hiện hơn.

Lực lượng Nga cũng tích cực tìm điểm yếu trong phòng tuyến đối phương để xuyên phá. Một quân nhân Ukraine cho biết đối phương thường tránh tấn công những khu vực được phòng thủ kiên cố, chuyển sang tấn công thọc sườn hoặc chọn những khu vực mỏng manh hơn.

"Quân đội Nga tiến công khắp nơi, thăm dò vị trí còn yếu hoặc có vấn đề và đã tìm được tất cả. Ngay sau khi phát hiện, họ sẽ dồn toàn lực vào vị trí này để xuyên phá. Đó là lúc phòng tuyến Ukraine bắt đầu sụp đổ", Roman Pohorily, đồng sáng lập nhóm phân tích DeepState có liên hệ với Bộ Quốc phòng Ukraine, cho biết.

Sự thiếu đồng nhất trong quá trình xây phòng tuyến cũng gây thêm nhiều bất lợi cho quân đội Ukraine.

Tại tỉnh Dnipropetrovsk, các đơn vị quân đội Ukraine, chính quyền địa phương và cơ quan chức năng đã hợp tác chặt chẽ để nhanh chóng xây dựng ba tuyến phòng thủ vững chắc, giúp cản mũi tiến công của Nga từ tỉnh Donetsk. AFP cho biết Nga mới kiểm soát khu vực rộng khoảng 8 km2 sau gần một tháng phát động chiến dịch nhằm vào Dnipropetrovsk.

Tuy nhiên, tình hình ở đông bắc Ukraine tiêu cực hơn nhiều. "Những gì đang xảy ra ở tỉnh Sumy và Kharkov là đống hỗn độn. Không ai biết người chịu trách nhiệm và quản lý quá trình xây dựng phòng tuyến tại đây", Pohorily cho biết.

Chướng ngại vật "răng rồng" tập kết tại tỉnh Dnipropetrovsk, miền trung Ukraine, hôm 25/6. Ảnh: AFP

Chiến dịch tấn công mới của Nga đã khiến giới chức Ukraine phải đẩy nhanh tiến độ thiết lập công sự. "Chúng tôi luôn chờ nước đến chân mới nhảy", Pohorily nói, chỉ trích sự thiếu đồng bộ của chính quyền trong nỗ lực gia cố phòng tuyến ở các khu vực trọng yếu tại Sumy.

"Tại làng Yunakovka có hàng núi răng rồng đang chất đống. Một số chỗ có chiến hào, song ở rừng lại chẳng có gì, dù đây là nơi phải đặt công sự. Tôi muốn tát những người chịu trách nhiệm với tình trạng này", Pohorily than phiền.

Yunakovka là nơi tập kết binh lực và hậu cần cho chiến dịch của Ukraine nhằm vào tỉnh Kursk hồi năm ngoái. Dữ liệu tính đến hết tháng 6 của DeepState cho thấy quân đội Nga đã kiểm soát 50% ngôi làng.

Bộ Quốc phòng Ukraine có trách nhiệm giám sát chung, nhưng quá trình xây dựng và bảo trì các công sự lại do nhiều bên phụ trách, gồm quân đội, chính quyền quân sự và dân sự địa phương.

Công đoạn nguy hiểm nhất trong quá trình xây cứ điểm hiện do quân nhân ở tiền tuyến thực hiện. "Binh sĩ Ukraine vẫn phải dùng xẻng để đào những chiến hào đầu tiên trong lúc giao tranh đang diễn ra", tướng Syrsky cho hay.

Tư lệnh quân đội Ukraine khẳng định hệ thống công sự chỉ phát huy hiệu quả nếu có đủ binh sĩ đóng giữ, nhưng thiếu hụt nhân lực đang là vấn đề chưa có hướng giải quyết với lực lượng vũ trang Ukraine. "Nếu không có quân nhân trong công sự hoặc số lượng quá ít, ví dụ chỉ 2-3 người trấn giữ một trận địa, rõ ràng công trình đó không thể phát huy tác dụng", ông nói.

Các binh sĩ Ukraine cho rằng giới chỉ huy đã bỏ qua cơ hội để xây dựng phòng tuyến kiên cố ở Sumy, đó là giai đoạn Kiev vẫn kiểm soát nhiều khu vực tại tỉnh Kursk và Moskva chưa phát động chiến dịch phản công.

"Chúng tôi đã câu kéo thời gian để các khu vực giáp biên có thể chuẩn bị đối phó những cuộc tấn công của Nga, song họ hầu như không tận dụng được. Lưới chống drone chỉ bắt đầu xuất hiện hồi tháng 1, trong khi drone đối phương thường xuyên tập kích các tuyến hậu cần chủ chốt từ trước đó", quân nhân Artem Kariakin nói.

Cục diện chiến sự Nga - Ukraine. Đồ họa: RYV

Kariakin cho biết quân đội và giới chức địa phương chỉ bắt đầu đào hào, dựng rào chắn "răng rồng" ở biên giới sau khi lực lượng Ukraine đã rút khỏi tỉnh Kursk.

"Quân đội Nga đã ở rất gần vào thời điểm hoàn thành chiến hào, khiến nhiều vị trí phòng thủ không còn hữu dụng. Những người có trách nhiệm xây công sự đã lãng phí quá nhiều thời gian và không hoàn thành nhiệm vụ. Họ có làm việc, nhưng lại trì hoãn lâu một cách vô lý", binh sĩ Ukraine cho hay.

Phạm Giang (Theo Politico, Euromaidan Press, AFP)