Bà Minh, 65 tuổi, bị đái tháo đường nhiều năm. Khi vào TP HCM thăm con cháu, bà tranh thủ đến bệnh viện kiểm tra và được bác sĩ chỉ định một loạt xét nghiệm máu, nước tiểu, chụp CT ở các vị trí bụng, lồng ngực, mạch vành, tim... Tổng chi phí gần 20 triệu đồng khiến con gái bà băn khoăn "bác sĩ lạm dụng chỉ định", song đội ngũ y tế cho rằng việc này là cần thiết để tầm soát các nguy cơ đột quỵ, tim mạch... cho bệnh nhân.

Kết quả chụp chiếu cho thấy bà Minh có thêm các vấn đề như mỡ máu cao, acid uric tăng, hở van tim nhẹ cần điều trị, bà vẫn không khỏi nghi ngại về khoản tiền lớn đã chi trả. "Tôi không biết những chụp chiếu này quan trọng không, bác sĩ chỉ định thì thực hiện, may là kết quả không quá nguy hiểm", bà nói. Sau đó, bà Minh chuyển sang theo dõi điều trị tại một bệnh viện công với chi phí thấp hơn.

Câu chuyện của bà Minh không phải là cá biệt. Việc chụp chiếu trở nên phổ biến đến mức nhiều người xem đó là điều hiển nhiên mỗi khi đi khám bệnh. Tuy nhiên, các chuyên gia y tế cho rằng ranh giới giữa việc cần thiết và lạm dụng chỉ định xét nghiệm, chụp chiếu là rất mong manh, khó xác định.

Bác sĩ Trần Minh Thiệu, Khoa Chẩn đoán hình ảnh, Bệnh viện Trưng Vương, cho rằng thế giới hiện nay khuyến khích y học bằng chứng. Trong đó, các chẩn đoán hình ảnh, nội soi, xét nghiệm... được xem là những bằng chứng quan trọng để hỗ trợ quá trình ra quyết định điều trị, can thiệp và theo dõi sau đó, bên cạnh kinh nghiệm lâm sàng của bác sĩ và mong muốn của người bệnh.

Tại Việt Nam, Bộ Y tế cũng yêu cầu các bệnh viện triển khai hệ thống lưu trữ và truyền tải hình ảnh (RIS-PACS), thể hiện vai trò cần thiết không thể thiếu của chẩn đoán hình ảnh. Việc chụp chiếu trở nên phổ biến đến mức nhiều người xem đó là điều hiển nhiên mỗi khi đi khám bệnh. Nhờ các phương tiện hình ảnh hỗ trợ, bác sĩ có thể "nhìn xuyên thấu" cấu trúc bên trong cơ thể bệnh nhân, phát hiện các vấn đề mà mắt thường không thể quan sát. Các kết quả cận lâm sàng chính là cơ sở để bác sĩ giải thích cho bệnh nhân về chỉ định điều trị.

Bác sĩ chuẩn bị chụp PET/CT cho bệnh nhân. Ảnh: Quỳnh Trần

Thực tế điều trị, bác sĩ Thiệu từng chứng kiến nhiều trường hợp viêm ruột thừa trước đây bị bỏ sót, phát hiện trễ, gây nhiều biến chứng như thủng, viêm phúc mạc, liệt ruột... với tiên lượng rất xấu. Ngày nay, hầu hết bệnh nhân ruột thừa được phát hiện sớm nhờ chụp CT, hồi phục rất nhanh nhờ mổ kịp thời. Hay như các trường hợp viêm tụy cấp, lúc trước chỉ dựa vào triệu chứng lâm sàng rất khó chẩn đoán phân biệt, dẫn đến biến chứng nhiễm trùng, tử vong.

Bệnh ung thư phổi từng rất khó phát hiện ở giai đoạn sớm nếu dựa vào phim chụp X-quang, nay đã có thể khắc phục với hình thức chụp CT phổi liều thấp. Những tiến bộ trong chẩn đoán hình ảnh, bên cạnh những đột phá trong điều trị đã góp phần kéo dài đáng kể thời gian sống khỏe mạnh của người bệnh.

Riêng lĩnh vực điều trị ung thư, TS.BS.CK2 Lâm Đức Hoàng, Trưởng Khoa Xạ trị Đầu Mặt Cổ, Bệnh viện Ung Bướu TP HCM, cho biết các cận lâm sàng gần như "không thể thiếu". Các chẩn đoán hình ảnh như siêu âm, CT, MRI, PET/CT cùng xét nghiệm, sinh thiết, nội soi... giúp bác sĩ xác định chính xác loại ung thư, giai đoạn bệnh, di căn thế nào để có điều trị phù hợp.

Đơn cử, với ung thư lympho, trước khi điều trị bác sĩ phải chụp chiếu xác định vị trí tổn thương ở đâu. Nếu ở hạch, việc điều trị sẽ khác hoàn toàn với tổn thương ngoài hạch hoặc ở gan, lách... Khi bệnh nhân đã được đẩy lui bệnh, các cận lâm sàng còn giúp bác sĩ theo dõi, phát hiện kịp thời các tổn thương mới phát sinh về sau nếu có.

"Điều quan trọng nhất là bác sĩ phải lựa chọn chỉ định phù hợp, hiệu quả nhất, dựa trên tình trạng bệnh và điều kiện cụ thể của từng bệnh nhân", bác sĩ Hoàng nói.

Có những trường hợp bệnh nhân từ chối cận lâm sàng, sau đó phải gánh chịu hậu quả. Bác sĩ Thiệu từng tiếp nhận bệnh nhân có các triệu chứng đau dạ dày, đại tràng, nhưng sợ nội soi nên không thực hiện, sau đó ung thư bùng lên, phát hiện khi đã ở giai đoạn trễ. Hay như chàng sinh viên đau đầu, bác sĩ nghi ngờ túi phình mạch máu não, yêu cầu chụp MRI sọ não để tầm soát dị dạng nhưng từ chối, sau đó qua đời vì vỡ túi phình gây xuất huyết não trong lúc đang chơi đá bóng.

Ở khía cạnh khác, các chuyên gia cho rằng ranh giới giữa việc cần thiết và lạm dụng chẩn đoán hình ảnh là rất mong manh, khó xác định. Theo bác sĩ Thiệu, việc lạm dụng chỉ định chụp chiếu một phần có thể là do kinh nghiệm của bác sĩ. Vẫn có những trường hợp bác sĩ cho thực hiện hàng loạt chỉ định bởi "thà giết nhầm còn hơn bỏ sót", gây tốn kém cho người bệnh.

Hoặc bác sĩ không đủ kinh nghiệm để phát hiện các bất thường khi đọc Xquang, siêu âm, MRI, CT, buộc phải chỉ định thực hiện biện pháp kỹ thuật cao và tốn kém hơn là PET/CT. Thậm chí, có chủ đầu tư còn áp KPI (chỉ số đo lường hiệu suất công việc) bằng số lượng chỉ định trong ngày, khiến bác sĩ đôi khi có những chỉ định chưa thật sự cần thiết cho người bệnh.

Có những nơi, tất cả bệnh nhân đau gối đều được cho chụp MRI, dù chỉ định này thường được thực hiện khi có dấu hiệu lỏng gối, đứt dây chằng, tổn thương sụn chêm... Hay bệnh nhân vừa chụp chiếu ở nơi này xong, sang nơi khác lại được yêu cầu chụp tiếp, bất kể một số loại chẩn đoán hình ảnh được khuyến cáo thực hiện cách nhau 3-6 tháng để đảm bảo an toàn.

Các chẩn đoán hình ảnh hỗ trợ rất lớn cho bác sĩ trong quá trình điều trị. Ảnh: Thế Quỳnh

Theo bác sĩ Hoàng, bệnh viện đã có quy trình sử dụng các phương tiện chẩn đoán và điều trị bệnh theo hướng dẫn của Bộ Y tế, cùng phác đồ riêng của từng loại bệnh cụ thể. Hầu hết bệnh nhân được thực hiện theo từng bước, không thể sử dụng đến biện pháp cao nhất, tốn kém nhất ngay từ đầu, vì liên quan đến các vấn đề như bảo hiểm y tế, nguồn lực đáp ứng của bệnh viện cũng như khả năng tài chính của người bệnh.

"Các phương tiện chụp chiếu ngày càng tiến bộ nhưng vẫn có những ảnh hưởng nhất định đến sức khỏe, nếu lạm dụng không chỉ gây lãng phí mà khiến người bệnh đối diện nguy cơ tiếp xúc tia xạ, các chất độc hại không cần thiết", bác sĩ nói.

Hiện, không ít nơi quảng cáo các gói chụp chiếu tầm soát với giá lên đến hàng chục triệu đồng. Các bác sĩ khuyến cáo người dân cần tỉnh táo và tham khảo, tìm hiểu kỹ thông tin trước khi lựa chọn. Chỉ nên thực hiện các phương pháp tầm soát theo chương trình khuyến cáo của bác sĩ hoặc khi có yếu tố nguy cơ, triệu chứng nghi ngờ rõ ràng.

Điều quan trọng là đừng ngần ngại đặt câu hỏi cho bác sĩ về sự cần thiết của từng xét nghiệm, chụp chiếu được chỉ định, lợi ích và rủi ro tiềm ẩn, cũng như các lựa chọn thay thế nếu có. Việc tầm soát quá mức có thể gây lo lắng không cần thiết, dẫn đến các xét nghiệm xâm lấn, độc hại, tốn kém và điều trị không cần thiết.

Trong bối cảnh y tế phát triển, việc trở thành một bệnh nhân thông thái, chủ động tìm hiểu và đặt câu hỏi về các chỉ định y tế là cách tốt nhất để bảo vệ sức khỏe và ví tiền của chính mình, bác sĩ Thiệu cho hay.

Lê Phương