TS Lê Bá Khánh Trình, sinh năm 1962 ở Huế, giành huy chương vàng Olympic Toán quốc tế (IMO) năm 1979 cùng giải đặc biệt cho thí sinh có lời giải độc đáo. Đến nay, ông là người Việt Nam duy nhất được trao giải thưởng này.

Ông sau đó du học tại khoa Toán, Đại học Tổng hợp Quốc gia Moskva, Liên Xô (Nga ngày nay). Hoàn thành luận án tiến sĩ, ông về nước, đi theo con đường giảng dạy và gắn bó với khoa Toán-Tin, trường Đại học Khoa học Tự nhiên và Phổ thông Năng khiếu, Đại học Quốc gia TP HCM, suốt 35 năm qua.

Lê Bá Khánh Trình nhận giải thưởng tại cuộc thi Olympic Toán quốc tế năm 1979, tại Anh. Ảnh: Tư liệu

TS Trình kể may mắn hiếm hoi đã thay đổi cuộc đời ông ở cuộc thi IMO năm 1979, trên đất Anh.

Đêm trước ngày thi chính thức, ông bị mệt, sốt nhẹ và ho nhiều. Khi đọc đề bài số 3 hình học, ông nhầm từ cho 2 điểm xoay cùng chiều thành ngược chiều nhưng vẫn giải ra đáp án và rất thích thú. Còn khoảng 15 phút cuối, kiểm tra lại một lượt, ông mới phát hiện sự nhầm lẫn.

Nếu giải lại từ đầu theo đề bài chắc chắn không kịp giờ, ông buộc phải tìm một cách giải nào đó để biến tất cả cái ngược về thuận. Suy nghĩ đột phát đó giúp ông đưa ra lời giải ngắn, đơn giản hơn so với đáp án của ban giám khảo.

"Tôi nghĩ đó là giây phút xuất thần, trong nghịch cảnh vừa gặp vấn đề sức khỏe, thời gian hạn hẹp đã tạo ra một sức mạnh phi thường, như có doping tinh thần, tôi giải lại trong hơn 15 phút", TS Trình nhớ lại. "Có lẽ đó là lời giải của Chúa, trong điều kiện bình thường chưa chắc tôi đã làm được".

Năm 2019, gặp lại GS Tony Gardiner - vị giám khảo trong kỳ thi IMO năm 1979, TS Trình được kể lại rằng năm đó hội đồng giám khảo đã tính "hết nước" cho các lời giải bài hình học. Lúc đọc bài của ông, họ "nghĩ lời giải này làm sao mà đúng được" nhưng một người, rồi hai người nhận ra ông lại giải đúng. GS Tony Gardiner là người đề xuất trao cho ông giải đặc biệt.

Ông cho hay nếu không có bước ngoặc này, có lẽ chàng trai 17 tuổi năm đó đã cùng bạn bè thi vào trường Đại học Bách khoa ở Đà Nẵng. Giải IMO đưa ông đến con đường du học với ý nghĩ đơn giản rằng đất nước còn nhiều khó khăn, cần học thật tốt để trở về giúp ích cho quê nhà.

TS Trình gặp lại vị giám khảo cuộc thi IMO năm 1979 tại IMO 2019. Ảnh: Trần Nam Dũng

Gia đình có truyền thống theo nghề giáo, bố là giảng viên trường Đại học Y Dược Huế, mẹ là giáo viên Toán cấp 2. Nhưng phải đến khi được học với GS Andrey Aleksandrovich Gonchar, viện sĩ Viện Hàn lâm khoa học Nga, chàng trai gốc Huế mới quyết định đi theo nghề này. Ông bị thuyết phục bởi cách giảng dạy toàn diện, hướng dẫn đơn giản nhưng giúp người học nhận ra vấn đề một cách sâu sắc của thầy giáo.

"Họ có phong cách rất giản dị nhưng khi đứng trên bục giảng hay ở một hội thảo thì như một con người khác, đầy quyền năng một cách khó tả. Cách dạy của họ khiến tôi đi từ bất ngờ đến thích thú rồi nể phục, chỉ mong mình học được một phần như họ", TS Trình nhớ lại.

Ngày mới về nước, nhiều người kỳ vọng ông làm việc gì đó tầm cỡ, to lớn hơn là trở thành một "ông giáo". Nhưng nhìn lại, ông thấy có phần may mắn khi chọn được công việc phù hợp nhất với mình và xem đây là "may mắn một cách thường xuyên".

TS Trình nhớ ngày đầu tiên đứng lớp là vào tháng 9/1990 với sinh viên năm thứ nhất khoa Toán-Tin, trường Đại học Khoa học Tự nhiên. Ông nói lúc đó trình độ còn "non" nhưng tự tin, nói nhiều, giảng giải nhấn nhá có mở đầu rồi đúc kết vấn đề một cách quả quyết như những người thầy ở Nga, và được sinh viên ngày đó yêu thích.

TS Trình sau đó kiêm nhiệm giảng dạy phổ thông khi trường Phổ thông Năng khiếu được thành lập. Hầu hết học sinh có tư chất tốt, việc dạy không đơn thuần chỉ truyền đạt thụ động từ trên xuống.

Phong cách giảng dạy của ông cũng thay đổi nhiều từ đó. Ông tìm cách biến hóa, liên hệ nhiều vấn đề khác vào toán để biến một bài toán quen thành lạ, khó thành dễ và ngược lại. Lời giải đúng là chưa đủ, ông hướng đến những đáp án chân phương, phù hợp với mạch tư duy và mang vẻ đẹp Toán học.

Thay vì "nói nhiều", dần dần ông kiệm lời hơn, chọn thời điểm phù hợp để lên tiếng, đánh đúng "điểm" để các em tự vỡ ra phương pháp, kiến thức một cách nhẹ nhàng.

Theo TS Trình, bên cạnh tình yêu dành cho Toán học, người thúc đẩy ông tự hoàn thiện mỗi ngày là học trò. Họ khiến ông phải nhìn lại, tự học liên tục để nâng cao trình độ.

Bởi khi học sinh đưa ra một lời giải hoàn toàn khác thì ông phải suy nghĩ, chiêm nghiệm, lý giải vì sao dùng phương án này mà không dùng phương án khác, giảng giải cho các em cảm nhận vẻ đẹp, sự tinh tế trong mỗi bài toán.

Hay cùng một đề toán đã giải nhưng sau vài tháng hay một năm, ông cảm thấy không hài lòng, thảng thốt "sao có thể ra đề một cách ngây thơ như vậy". Sau đó, ông lại mày mò, suy nghĩ những phương án phù hợp hơn. Hay có học trò sau nhiều năm gặp lại vẫn bàn về những bài Toán như Lương Minh Thắng, hiện phụ trách một nhóm phát triển AI ở Google.

"Nhìn lại thì tôi hài lòng nhất là điều này. Sự tiến bộ của tôi vừa giúp ích cho học trò, vừa thỏa mãn đam mê. Tôi cảm nhận bản thân mình phát triển từng này, mức độ tăng lên rõ rệt và đến nay vẫn muốn tiếp tục như vậy chứ không dừng lại", TS Trình nhìn nhận.

TS Trình và TS Trần Nam Dũng (ngoài cùng bên phải) trao đổi một bài toán khi học trò cũ Lương Minh Thắng (ngoài cùng bên trái) về thăm trường Phổ thông Năng khiếu, tháng 12/2023. Ảnh: Trần Nam Dũng

Ông cho biết quá trình tự học, tự phủ định chính mình đã diễn ra suốt 35 năm qua và vẫn còn cảm hứng để tiếp tục. Dù ở tuổi 63, để có một sự tiến bộ nho nhỏ là rất khó, đòi hỏi phải bỏ nhiều công sức, thời gian hơn trước đây. Nhưng ông cho rằng chính điều này chứng minh công việc này phù hợp với mình.

"Tôi may mắn khi chọn một công việc mà đến khi nghỉ hưu vẫn muốn tiếp tục với nó. Nếu làm việc mà sau 10, 20 năm đã chán nản, không tiến bộ gì thì xui xẻo thật", TS Trình nhận định.

Vì thế, quyết định nghỉ hưu với ông hồi tháng 3 chỉ mang tính chất hành chính. Ông vẫn dành phần lớn thời gian để bồi dưỡng học sinh giỏi Toán của trường Phổ thông Năng khiếu, các tỉnh và đội tuyển Olympic, dù công việc này căng thẳng hơn trước đây, phần nhiều do áp lực tuổi tác.

Ông kể từng vẽ ra viễn cảnh "hưu nhàn", dựng một căn nhà nhỏ để vui thú điền viên, đọc sách một cách tự tại và suy ngẫm về cuộc đời.

"Nếu được như thế thì tôi rất thích nhưng bây giờ thì chưa phù hợp. Tôi vẫn còn nợ nhiều bài toán với mọi người mà chưa có thời gian ngồi xuống để ghi chép thật cụ thể. Công việc vẫn đang cuốn tôi đi", TS Trình nói.

Lệ Nguyễn