Cuộc đời ly kỳ của giáo sư Toán học từng làm shipper, ngủ nhờ ở Mỹ

Không hoàn thiện được luận án tiến sĩ, từng chạy việc vặt ở nhà hàng 7 năm, Yitang Zhang vụt sáng khi chứng minh được một định lý mang tính bước ngoặt trong phân phối số nguyên tố.

Yitang Zhang làm việc tại Viện nghiên cứu cao cấp của Đại học Trung Sơn, Trung Quốc, kể từ tháng 6.

Trước đó, ông là giáo sư Toán trong khoảng 10 năm tại Đại học California, Santa Barbara, trường hạng 39 toàn nước Mỹ theo bảng xếp hạng của US News năm 2025.

Yitang Zhang đi bộ trên bãi biển, gần Đại học California, Santa Barbara. Ảnh: Quantamagazine

Giáo sư Yitang Zhang sinh năm 1955 tại Thượng Hải, cha là giáo sư đại học kiêm kỹ sư điện, mẹ làm công chức. Từ nhỏ, ông bộc lộ năng khiếu vượt trội ở môn Toán. Khi 8 tuổi, ông đã tự chứng minh được định lý Pytago về tam giác vuông, 9 tuổi đọc hiểu định lý Fermat và giả thuyết Goldbach của lĩnh vực lý thuyết số.

Tuy nhiên, cuộc Cách mạng Văn hóa khiến trường học đóng cửa, ông phải sống với bà ngoại và tự học qua những cuốn sách giá rẻ.

"Khi không hiểu, tôi tự giải quyết, vì chẳng ai giúp được", ông Zhang kể. Năm 15 tuổi, ông bị gửi về nông thôn lao động, nhưng vẫn nuôi giấc mơ học tập. Vài năm sau, ông trở lại Bắc Kinh và xin được việc tại một nhà máy sản xuất ổ khóa.

Dù vậy, ông đỗ Đại học Bắc Kinh năm 1978. Năm 1985, ông được hiệu trưởng đề cử sang Mỹ làm nghiên cứu sinh tiến sĩ tại Đại học Purdue. Ông quyết định theo đuổi giả thuyết Jacobian, một bài toán nổi tiếng trong hình học đại số từ năm 1939, đến nay vẫn chưa có lời giải.

Luận án không được hoàn thiện, nhưng Zhang vẫn được trao bằng tiến sĩ vì khối lượng nghiên cứu lớn. Dù vậy, ông không có thư giới thiệu để xin việc, được cho là do vướng mắc với giáo sư hướng dẫn.

Thất nghiệp, ông đi làm thời vụ tại cửa hàng đồ ăn nhanh, giao hàng và nhiều công việc khác. Có lúc, ông phải làm thêm tại cửa hàng bánh mì kẹp Subway của một người bạn để kiếm tiền trang trải cuộc sống.

"Đôi khi, nếu cửa hàng đông khách, tôi giúp ở quầy thu ngân. Ngay cả sandwich tôi cũng biết làm, nhưng không nhiều", ông kể. Trong 7 năm, Zhang thường ngủ nhờ nhà bạn, thậm chí ngủ ở trên xe vì không có tiền thuê nhà.

Năm 1999, qua sự giúp đỡ của người bạn cũ tại Đại học Bắc Kinh, ông Zhang nhận được công việc giảng dạy tạm thời tại Đại học New Hampshire, ở tuổi 44. Tại đây, ông chuyển hướng nghiên cứu sang lý thuyết số.

Ông làm hợp đồng, lương không ổn định và không có hỗ trợ nghiên cứu. Phải đến năm 2005, ông mới được bổ nhiệm làm giảng viên chính thức. Thời gian này, ông đi lại bằng xe buýt của trường, tận dụng thời gian di chuyển để suy nghĩ về Toán học.

"Bảy ngày một tuần, tôi đến văn phòng từ 8 - 9 giờ sáng và ở lại đến 6 - 7 giờ tối", ông chia sẻ.

Dù vậy, ông luôn nói rằng mình rất biết ơn quãng thời gian ở New Hampshire, bởi công việc này đã cho phép ông yên tâm theo đuổi Toán học.

Tháng 7/2012, trong lúc đi dạo sau nhà một người bạn ở Colorado, ông Zhang bất ngờ tìm ra cách chứng minh định lý về khoảng cách hữu hạn giữa các số nguyên tố.

Sau khi hoàn tất, ông gửi bài báo "Bounded Gaps Between Primes" (Khoảng cách hữu hạn giữa các số nguyên tố) đến Annals of Mathematics, một trong những tạp chí Toán học uy tín nhất, và được đăng tải. Trong năm 2013 đó Annals nhận 915 bài báo và chỉ chấp nhận 37 bài.

Chỉ trong một đêm, Zhang, khi đó 55 tuổi, trở thành hiện tượng của giới Toán học. Kết quả nghiên cứu của ông được đánh giá là một trong những bước tiến quan trọng nhất của lý thuyết số trong thế kỷ 21.

Ông được trao giải thưởng Ostrowski danh giá về lĩnh vực Giải tích và lý thuyết số, giải Rolf Schock năm 2014 về Toán học của Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển.

Sau đó, ông chuyển đến Viện nghiên cứu cao cấp ở Princeton, New Jersey trong nửa năm, trước khi gia nhập Đại học California, Santa Barbara vào cuối năm 2014, rồi về Đại học Trung Sơn, Hong Kong (Trung Quốc).

Eric Grinberg, trưởng khoa Toán, Đại học Massachusetts Boston, chia sẻ: "Giáo sư Zhang rất khiêm tốn, giản dị, và chưa bao giờ đòi hỏi gì. Ông ấy vượt trội hơn mức bình thường".

Ở tuổi ngoài 60, ông Zhang vẫn ngày ngày đi bộ hàng giờ để suy nghĩ, cẩn trọng viết từng công thức lên bảng, trong căn phòng nhỏ nhìn ra tán sồi ngoài cửa sổ.

"Tôi vẫn còn trực giác", ông chia sẻ. "Tôi vẫn tự tin vào bản thân và còn những tầm nhìn khác".