Tôi thức dậy trong mùng. Chưa kịp mở mắt lăn qua lộn lại uốn éo chút, tôi nhận ra mùi dầu ấm áp quen thuộc và mùi cốt trầu nồng nàn. Mùi Bà Nội. À, nhớ rồi, tối qua, tôi ngủ trong phòng Nội.

Tôi đã đánh một giấc dài ngon lành sảng khoái. Lúc khuya, tôi nhớ mình có ngứa cổ húng hắng ho. Tôi thấy cái mùng của Nội kế bên lung lay, rồi Nội khẽ khàng bước qua, giở mùng bên tôi, nhẹ nhàng xoa dầu vô ngực tôi. Nhẹ thật nhẹ. Tôi ti hí mắt nhìn Nội, ngập tràn cảm giác sung sướng đê mê lẫn hơi è dè rón rén. Tôi vẫn giả bộ ngủ. Nội tấn mùng cho tôi cẩn thận.

Tôi lại chìm ngay vào giấc mơ hoa trẻ thơ hạnh phúc.

Bà Nội của tôi.

Bà Nguyễn Thị Thơ mà Trời đã ban riêng cho tôi.

Bầu Thơ bên con gái - nghệ sĩ Thanh Nga. Ảnh tư liệu

Tôi suy nghĩ kỹ rồi, nghĩ từ lúc mới có trí khôn đến giờ sắp trở thành một ông già. Không chữ nghĩa nào có thể diễn tả lòng tôi yêu Bà. Chỉ có câu "Bà Nội là người Trời đã ban riêng cho tôi" mới tương đối diễn tả được tình tôi với Bà, mới có thể chạm được chút xíu cái hạnh phúc lớn lao vô bờ đó của đời tôi, mới trò chuyện được với thế gian về nhân duyên đặc biệt tôi được nhận trong cõi sống nầy.

Bà có một đàn cháu đông đúc, Bà vô rạp, đi làm... thường có một hai đứa "đeo" theo nếu chúng nghỉ học hay cha mẹ đi vắng. Bà yêu từng đứa, từng đứa, một cách minh mẫn và bao la. Không hề nhầm lẫn và trộn lẫn vào nhau. Bà không yêu chung chung vì bận rộn quá hay vì chúng là số nhiều. Bà yêu các cháu, tuy thể hiện chừng mực nhưng sâu thẳm. Bà dắt cháu đi ra phố, bao bọc chúng khi qua đường, Bà luôn ý tứ hướng đỡ phía chiều xe đi tới, đến mức sau nầy trong vô thức, tôi ra đường với ai, cũng tự động làm y như Bà.

Bởi vậy, chắc không riêng gì tôi, có lẽ người trong nhà ai cũng có thể cảm nhận hạnh phúc: Bà luôn ngồi đầu cái bàn "dài thoòng và vĩ đại" của gia đình, nhưng Bà vẫn là "người yêu" riêng của mỗi đứa con cháu. Mặc dù Bà vô cùng nhiều việc phải lo. Mặc dù dưới ánh mắt trẻ thơ, "người yêu" ấy nghiêm khắc, nghiêm trang quá.

Trái tim dành cho từng đứa trẻ của Bà, tuyệt diệu.

Như nhiều tên sách khác nhau, kể những câu chuyện khác nhau.

Tấm lòng của biển.

Biển cả là vậy.

Tình yêu lớn nhưng hết sức riêng tư, hết sức chắt chiu là vậy.

Ngày tôi ra đời, Bà đã chào đón tôi bằng chiếc khánh ngọc Dạ Minh Châu và một đoàn hát mới. Không ai biết trước ngày mai nhưng có lẽ Bà đã thầm lặng gởi gắm vào tôi một điều gì đó. Chắc chắn Bà nghĩ đến một lớp mầm non của gia đình, vì lúc đó đoàn Thanh Minh Thanh Nga đang hưng thịnh. So với người cùng thời, Bà có thể ít chữ hơn họ, nhưng viễn kiến và những giấc mơ của Bà không hề nhỏ bé.

Là con cháu của một đoàn hát, nhưng tôi được học hành đàng hoàng. Bà bắt ba má tôi phải cho con đi học một cách kiên quyết. Như để bù lại sự khắt khe, Bà dành cho tôi nhiều trìu mến. Đó là sự mềm mại kiên nghị tôi cảm nhận được trong những lúc được gần Bà.

Nghệ sĩ Hữu Châu ra mắt bút ký chân dung ở tuổi gần 60. Ảnh: Phanbook

Tôi ham đọc sách là nhờ Bà. Bà hay biểu tôi đọc sách cho Bà nghe. Tôi bắt đầu đọc từ Tam Quốc Chí. Chỉ có tôi là được Bà kêu đọc sách, có thể vì để giữ tôi bên cạnh Bà. Dần dần tôi biết cách đọc và diễn giải những câu chuyện phức tạp và rối rắm đó bằng giọng nói của mình. Tôi thấy Bà thật nhẹ nhõm và thư giãn khi lim dim nằm nghe. Thỉnh thoảng Bà dừng tay xỉa trầu, cười.

Bà là người ít bày tỏ, rất ngại bày tỏ ra mặt tình yêu của mình với con cháu và cũng ít khi chịu để cho con cháu yêu thương rối rít vồ vập mình. Bà dùng toàn ngôn ngữ không lời, nhất là ánh mắt và nụ cười nghiêm, quá lắm chỉ vài câu nói ngắn gọn nhưng đầy đủ ý nghĩa. Khi tôi đã lớn lộc ngộc, đã đi học trường sân khấu và lăn lóc ngoài đời, rất nhiều lúc về, chạy thẳng vô phòng Bà, tót lên giường Bà nằm ngủ. Quá ngoại lệ, vì hành vi đó gần như cả nhà không ai dám làm. Không ai dám tùy tiện ngồi lên giường Bà.

Nhưng với riêng tôi, Bà lặng lẽ để vậy, không la rầy chi hết.

Ôi, những thời khắc đầm ấm của bà cháu tôi.

Bà Nội dịu hiền, Bà Nội thơm thơm mùi cốt trầu, nói với tôi những chuyện con nít. Bàn tay Bà Nội dịu dàng xoa dầu trên ngực. Còn Bà Nội uy nghi nữ tướng thì bận rộn chỉ huy nhiều mặt trận trong rạp hát chưa về nhà. Bà ít cười nhưng có tiếng cười sảng khoái, đó là lúc con cháu thấy Bà nhẹ nhõm và vui vẻ nhất.

Tôi yêu cả hai hình ảnh của một người đàn bà đa đoan tài giỏi đảm lược, và dịu dàng trìu mến theo cách của Bà, những hình ảnh ấy không bao giờ phai nhạt trong lòng tôi.

Sau nầy lớn lên, đương đầu sóng gió, hớt hải bão giông cuộc đời, những lúc muốn ngã quỵ nhất, hình như tôi có đưa tay... vịn vô những ký ức đó.

Bà Nội ơi! Con nhớ Bà lắm lắm, nhớ vô cùng.

Nhớ hồi nhỏ, tôi tinh quái tới mức, có bữa dụ mấy đứa bạn chui vô cái trống chầu trên lành dưới rách, đạo cụ của tuồng Thái hậu Dương Vân Nga. Tụi nó ngoan ngoãn thích thú ngồi yên dưới "mái nhà" chật hẹp đó, còn tôi thì bặm môi gõ liên hồi kỳ trận lên mặt trống căng bóng. Vừa gõ vừa cười hả hê. Đến khi người lớn trông thấy, hớt hải kêu tôi "sì tốp", lôi ra thì mấy đứa nhỏ kia quặt quẹo hết. Bà Nội đánh tôi một trận bằng roi mây, la mắng tôi không tiếc lời. Ít khi tôi thấy Bà nóng nảy đến mức roi vọt với tôi như vậy. Chắc Bà kịp thấy cái mầm ác lấp ló trong đứa cháu cưng. Cái ác vô thức trỗi dậy trong một trò chơi. Bà ngăn nó không kịp, nó suýt gây ra hậu quả chết người.

Lần thứ hai, tôi hại người và cũng bị Bà đánh. Mười mấy tuổi, tôi trổ mã coi cũng ra trai tráng, đủ tiêu chuẩn đóng vai lính, vai quân hầu. Dù sao thì tôi cũng ngon lành hơn vợ chồng anh Rớt, hậu đài. Chị Rớt được Bà Nội cho theo đoàn nhận vài vai lặt vặt để có lương. Chị bỡ ngỡ nên cứ bám chặt tôi. Tôi đi đâu chị theo đó, tôi làm gì, chị làm theo. Bữa đó, chúng tôi đóng vai dân làng bị quân giặc dí. Chị trang điểm kỹ lưỡng, sắp bước ra sân khấu, hồi hộp níu áo tôi:

- Châu, Châu, giờ làm gì đây em!

- Chị cứ nhìn em, làm theo em là được. Khi quân giặc ào tới, tôi dụi mắt nhìn chúng cho rõ, thật điệu nghệ.

Ngay cả dụi mắt, cũng phải có "nghề" để mặt mũi không bị lem nhem. Chị thì không vậy. Chị ngoáy cật lực vài cái, cả mặt chị đen thui, phấn son, lông mi giả... trộn lẫn vào nhau, thành nửa hề nửa đào thương sân khấu.

Bà Nội biết tôi đã ló mầm tinh quái, giúp người không tới nơi tới chốn. Bà lại chiêu đãi tôi một trận "bánh tét nhân mây".

Ôi! Bà ơi! Giờ Bà yên tâm nhé. Tình yêu của Bà và sóng gió cuộc đời đã giúp con thành người tốt rồi.

Mọi người cũng nói với con là nhớ Bà. Người thì nhớ dáng Bà lừng lững, một mình ở góc trái sân khấu trước giờ mở màn. Bà ngồi trên chiếc ghế salon, giỏ trầu và mâm trà đã nguội để trên chiếc bàn nhỏ hình chữ nhật. Bà ngồi đó, vừa ăn trầu vừa chờ đợi. Bà dùng con mắt tinh tường, biết hết sự chuẩn bị rập ràng đang diễn ra trong hậu trường, mọi việc đang đâu vô đó, cho một đêm diễn bình thường.

Có người thì nhớ những kỷ niệm hú hồn, toát mồ hôi khi phạm lỗi. Phải, vì Bà luôn tới sớm, ngồi án ngữ cái cửa ra vô nội bộ nên ai đi ngang cũng nhanh nhẹn chào Bà. Còn ai đi trễ, thì... sao đây? Bà nghiêm khắc và công bằng lắm. Má Ba Thanh Nga và chú Sáu Bảo Quốc mà có lỗi là phạt luôn chứ không nể nang thiên vị gì hết.

Có người kể, vì đi trễ, trốn Bà, phải đi vòng vòng trà trộn ở cửa khán giả, hy vọng Bà không nhìn thấy.

Có người luôn khép nép, ngồi nói chuyện với Bà chỉ dám ngồi mé mé, sợ Bà một phép, nhưng yêu Bà lắm vì Bà chăm lo đến miếng cơm manh áo cho từng người. Thiếu đủ, mưa bão, súng đạn chiến tranh... mở màn được hay phải nghỉ hát, kiểu gì những mâm "cơm hội" vẫn luôn luôn tươm tất, lương công nhân nghệ sĩ vẫn chu toàn. Trong nhiều lúc đoàn thắt ngặt, Bà lặng lẽ cầm cố nhà cửa, duy trì đoàn. Ai cần đến Bà, gọi: "Chị Năm ơi! Tới cứu em với!" thì dù là việc khó đến đâu, Bà cũng có mặt, không bao giờ bỏ ai giữa đường.

Bà đã làm nên một đoàn hát Thanh Minh Thanh Nga danh tiếng lẫy lừng bằng sức lực và trí tuệ nữ nhi phi thường, gấp nhiều lần hơn hy vọng của Ông Nội Năm Nghĩa. Ông vui mừng và hãnh diện vì Bà lắm, phải không Ông?

Bà ơi! Rồi mỗi đêm Bà trở về nhà, hay lặng lẽ trong một góc mùng tạm bợ khi đi lưu diễn, bà cô đơn, giấu kín trong lòng những buồn đau, thế thái nhân tình, thị phi đố kỵ, công việc bộn bề, lo toan rối rắm, chạy tiền chạy bạc... Bà dựa vô đâu để nuốt nước mắt vô trong?

Những tháng năm dài tuổi già bệnh tật, luôn cận kề với oan nghiệt và tai ách, mất nhà cửa, tài sản, mất đoàn hát, bị phủ nhận, bị cướp công, đau đớn sinh ly tử biệt với con cháu. Phải gánh chịu nhiều đoạn trường đến mức vậy, Bà làm sao? Nhưng trong tình cảnh đó, tôi thấy Bà lúc nào cũng có thể khuyến khích và an ủi người khác:

"Ai cũng khóc thì còn ai có thể dựa vô ai mà nguôi ngoai?"

Mỗi lần thấy tôi khóc, Bà hay nói vậy, còn thêm câu phía trước: "Mình là trụ cột gia đình thì cố để không khóc". Bà đã mặc định phong cho tôi là một cây cột non. Tôi khóc ra ngoài hay khóc lặng lẽ trong lòng, Nội đều thấy và biết.

Bà Nội có dựa vô đôi vai nhỏ thằng Châu ngồi đọc sách, cho Bà vừa ăn trầu vừa thanh thản lắng nghe?

Hay mỗi chiều ra đoàn hát, tôi thường xếp giỏ trầu cau cho Nội. Một đêm Nội ăn bao nhiêu trầu, bao nhiêu cau, một miếng lớn cỡ nào tôi rành rẽ luôn.

Cảnh thần tiên và bình yên quá, phải không Nội?

Sau khi đi qua gần hết nắng mưa đời người, tôi thấy đoạn đời đau đớn nhưng thành may mắn nhất của mình là được đi chùa với Bà. Đó là thời gian đen tối quá sức sau khi Má Ba và anh Hải mất. Bà cầu xin những gì, tôi không hiểu hết. Tôi đội sớ và cầu nguyện cùng Bà, nhìn, nhìn không nguôi, mái tóc trắng phau và đôi vai của Bà.

Bà cho tôi hiểu cội nguồn của mình. Trước khi mất, còn chút sức tàn, Bà dẫn tôi qua một ngôi chùa ở Thủ Thiêm. Ở đây, lần đầu tiên tôi được nhìn thấy chân dung của ông Hội đồng Lợi, Ông Nội ruột của tôi. Tôi nghẹn ngào lạy chào ông. Đã rất nhiều năm Bà thờ Ông tại nơi nầy. Tôi thỉnh được tấm hình của Ông về, quá may mắn cho tôi vì sau đó khu đất của ngôi chùa bị giải tỏa. Tôi có được di ảnh quý giá của Ông, mỗi lần ngắm, không khỏi ngỡ ngàng vì anh Hải và Hữu Lộc sao giống Ông như "đúc từ một khuôn ra".

Tôi thèm được ở gần Bà Nội. Dù đi đâu, hoặc đang bôn ba ngoài đường, tôi cũng muốn quay về chỗ của Bà đang ở (vì sau nầy do ngôi nhà lớn không còn, Bà cũng phải chuyển chỗ, có lúc về ở nhà Má Ba sau khi Má Ba mất).

Khi Bà đau ốm thì tôi đã lớn, đã là một chàng trai. Tôi bạc mặt với chuyện kiếm sống lo cho gia đình nhỏ trong căn nhà lá. Nhưng tôi tự nguyện chăm sóc Bà, gần Bà, sao cho gần nhất mà tôi có thể. Những việc như tắm rửa, lau chùi, vệ sinh tỉ mỉ... để cho Bà được dễ chịu thoải mái, tôi đã làm rất kỹ lưỡng, rất nâng niu. Nói thật, tôi không hề e ngại hay ngượng ngùng hay thấy dơ bẩn gì hết. Trái lại, tôi hiểu rõ đó là những khoảnh khắc quý như vàng trong đời tôi. Ngày bà mất, xác chưa liệm, tôi sợ kiến bu lên làm bà đau, tôi nằm ngay cạnh Bà. Tôi khóc những giọt nước mắt nóng hổi bên Bà đang dần dần cứng lạnh.

Bà Nội ơi! Cháu thương Bà, thương và yêu và nhớ vô cùng. Cháu thương Bà nhất trên đời. Bà Nguyễn Thị Thơ đã xa vắng. Bà là người phụ nữ tôi kính trọng nhất trên đời.

Kỳ 1, Kỳ 2, Hết trích đăng

(Trích sách Hữu Châu - Chiếc nôi vàng giông bão)

Hữu Châu 59 tuổi, là một trong những nghệ sĩ thuộc thế hệ vàng của sân khấu kịch TP HCM thập niên 1990. Cùng Thành Lộc, Hữu Châu diễn cho sân khấu kịch Idecaf từ cuối những 1990, khi ông "bầu" Huỳnh Anh Tuấn mới thành lập, mặt bằng thuê ở Viện trao đổi văn hóa với Pháp. Anh đóng nhiều tác phẩm, từ kịch thiếu nhi (series Ngày xửa ngày xưa), kịch người lớn (Tấm Cám, Cậu Đồng, Dạ cổ hoài lang), chính sử (Bí mật vườn Lệ Chi, Ngàn năm tình sử).

Cuối thập niên 1990 - đầu 2000, Idecaf thổi luồng gió mới vào kịch nói Sài Gòn, với loạt vở ăn khách. Trong đó, Hữu Châu, Thành Lộc được khán giả và giới chuyên môn xem là tên tuổi trụ cột của điểm diễn. Từ năm 2023, anh gia nhập sân khấu Thiên Đăng - sàn diễn mới thành lập. Anh còn đóng điện ảnh với các phim Lô tô (2017), Cua lại vợ bầu (2019), Công tử Bạc Liêu (2024), Lật mặt 8 (2025) cùng loạt phim truyền hình.